ગુજરાતના લોકસંગીત અને તેના વિભિન્ન પહેલુઓ અંગે વિશદ્ છણાવટ કરતા જયમલ્લ પરમારે લખેલા 19 લેખો ‘આપણું લોકસંગીત’ પુસ્તકમાં સંગ્રહિત થયા છે. ગુજરાતના લોકસંગીતની વિશાળ ભૂમિકા ઉપર તાત્વિક છણાવટ કરતું આ પહેલું પુસ્તક હોવાથી કેટલાક વિદ્વાનોએ તેને ગુજરાતના લોકસંગીત ઉપરનું પાઠ્યપુસ્તક ગણાવ્યું છે. આપણાં લોકસંગીતનું એક સુઘટ્ટ ચિત્ર વાચકોની નજર સમક્ષ ખડું થાય છે. પુસ્તકના 19 પ્રકરણોમાં લોકસંગીત એટલે શું, આપણાં સંગીત-શાસ્ત્રોએ જેને ‘દેશી’ સંગીત કહ્યું છે. તેની સાથે ક્યાં-કેવો-કેટલો સંબંધ છે, આ સંગીતમાં સુનિશ્ચિત અને વિવાદાસ્પદ કેવા-કેટલા-ક્યા પ્રકારોનો સમાવેશ થાય છે, સ્વરભાર અને શબ્દનું લોકસંગીતમાં કેટલું અને કેવું સ્થાન છે, એમાં પ્રયુક્ત સ્વર તથા તાલનું સ્વરૂપ કેવું છે, છંદો સાથે એને શું સંબંધ છે, ગુજરાતમાં લોકસંગીતનો વિકાસ ક્યારથી અને કેવી રીતે થયો, આ સંગીતની વર્તમાન ગતિવિધિ કેવી છે, આ બધાં જ અંગોનો પુસ્તકમાં સમાવેશ થાય છે. પુસ્તકના કેટલાંક પ્રકરણો જોઈએ તો આપણું લોકસંગીત, લોકસંગીત અને દેશી સંગીત, સ્વર અને શબ્દની શક્તિ, લોકસંગીતના સ્વર અને તાલ, લોકસંગીત અને કાકુ સ્વર, સામેરીની સાખીઓ, લોકસંગીતનો ક્રમિક વિકાસ, ગુજરાતનાં લોકવાદ્યો, સંગીત અને રાજ્યાશ્રય, સિનેમાનો શિકાર બનતું લોકસંગીત, સાહિત્ય, સંગીત અને શરાબ વગેરે.

સંગીતનાં વાદ્યો, ગુજરાતનાં લોકવાદ્યો અને લોકસંગીતના તાલોની પણ પુસ્તકમાં વિશદ્ છણાવટ છે. વિવિધ પ્રવાહોની ગુજરાતના લોકસંગીતને ઘડવામાં અને બગાડીને વિકૃત કરવામાં કેવી અસર પડી છે તે જયમલ્લભાઈએ અહીં સ્પષ્ટતાથી આલેખ્યું છે. કલાની પ્રસ્તુતીની સફળતા અને મનોરંજન, કલાકારનું દારૂ અને વ્યભિચારથી કેવું અધઃપતન નોતરે છે તે જયમલ્લભાઈએ આપણા કલાજગતમાંથી અને પશ્ચિમના પ્રશિષ્ટ મનાતા સાહિત્યકારોના દાખલા આપીને જણાવ્યું છે.

લોકજીવન જેમ જેમ ઘડાતું ગયું તેમ તેમ એની બોલી-ભાષા દુહાનો ઘાટ પકડતી ગઈ છે. દુહો લોકજીવનના ભાષા-વ્યવહારનું માધ્યમ હતો અને હજી છે. નહીં નહીં તોય 1200 વર્ષથી દુહો લોકજીવન સાથે સંકળાયેલો છે. કાવ્યના અનેક પ્રકારોને બુઢાપો આવી ગયો, પણ દુહો હજી બદલાતા સ્વરૂપો સાથે યુવાન છે. દુહો લોકસાહિત્યનું પ્રમુખ અંગ છે. દુહા જેટલો વ્યાપ લોકસાહિત્યના એક પણ અંગનો નથી થયો. દુહો લોકસમાજના સમગ્ર જીવનવ્યવહારને વ્યક્ત કરી શકવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. ગુજરાતી ભાષામાં દુહા સાહિત્યની વિપુલતા અંદાજ ન આવી શકે તેટલી છે. પરંપરાગત વારસામાં મળેલા હજારો દુહાઓ આજે સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાને કંઠસ્થ છે. આપણો ડિગ્રીધારી શિક્ષિત્ વર્ગ જેનાથી અજ્ઞાત છે, તે દુહો સમગ્ર પશ્ચિમ ભારતની આમજનતાનો પ્રાણ ધબકાર છે. સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં દુહો એક સ્વતંત્ર કાવ્યપ્રકાર છે.

ઉક્ત પુસ્તકમાં વિષય પ્રમાણે 4100 દુહાઓ અને 75 છકડિયા ગ્રંથસ્થ થયા છે. તે ઉપરાંત 40 જેટલા અભ્યાસલેખો પણ સમાવિષ્ટ છે. ગુજરાતી સાહિત્ય અને લોકસાહિત્યમાં દુહાઓનો આવડો મોટો સંચય પહેલીવાર પ્રકાશિત થયો છે.

દુહો સેંકડો વર્ષોથી તેના બદલાતા સ્વરૂપો સાથે ટકી રહ્યો છે. આપણા સંતો-ભક્તોએ આ જ કારણોસર સાખીઓ દુહામાં કહી. કહેવતોની જેમ દુહાનો ઉપયોગ લોકવ્યવહારમાં થતો આવ્યો છે.

સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છની લોકસંસ્કૃતિ વિશેનો આ વિદ્વત્તાપૂર્ણ અભ્યાસગ્રંથ અનેક દ્દષ્ટિએ વિશિષ્ટતાપૂર્ણ છે. આપણા દેશની સંસ્કૃતિનું પોત ભાતીગળ છે. એમાં એક રીતે જોતાં સળંગસૂત્રતા દેખાય છે, તો બીજી રીતે જોતાં પ્રાન્ત પ્રાન્તનું આગવું વૈશિષ્ટ્ય અને એને કારણે આવતું વૈવિધ્ય પણ દેખાય છે. સૌરાષ્ટ્રની લોકસંસ્કૃતિને લોકસાહિત્યની મદદથી ઓળખવાનો પ્રથમ પ્રશસ્ય પુરૂષાર્થ મેઘાણીએ કર્યો. તે પછી જયમલ્લભાઈએ લખેલું આ પુસ્તક 1957માં પહેલીવાર પ્રસિદ્ધ થયું હતું. તે સમયની મુંબઈ સરકાર તરફથી શ્રેષ્ઠ પુસ્તકનું પ્રથમ પારિતોષિક પણ ‘આપણી લોકસંસ્કૃતિ’ પુસ્તકને મળ્યું હતું. કુલ 13 પ્રકરણો ઉપર નજર કરીએ તો સંસ્કૃતિનું ઘડતર, આપણાં લોકનૃત્યો, આપણું લોકસંગીત, સંત સરવાણી, સંત સરવાણીના વિશિષ્ટ પ્રકારો, પ્રકૃતિપરાયણ લોકજીવન, ભક્તિ, શક્તિ ને સૌંદર્ય, વસ્ત્રાલંકાર, કલામંડિત લોકજીવન, મુસ્લિમોનું મહાપર્વ મહોરમનો સમાવેશ થાય છે.

લોકજીવનના વૈવિધ્યપૂર્ણ નિરૂપણમાંથી પ્રગટતી જયમલ્લભાઈની પ્રત્યક્ષાનુભવની શ્રધ્ધેય સામગ્રી અને દરેક પ્રકરણમાંથી પ્રાપ્ત થતી વિષય પરત્વેની ઊંડી જાણકારીને કારણે ‘આપણી લોકસંસ્કૃતિ’ ગુજરાતની લોકસંસ્કૃતિનો પરિચય કરાવતો મહત્વનો ગ્રંથ છે. જયમલ્લભાઈ અહીં વિષયથી વિભાવના તરફ જાય છે. અન્ય વિદ્વાનોની જેમ વ્યાખ્યા-વિભાવનાને આધારે તેઓ સાહિત્યનું મૂલ્યાંકન કરતા નથી. પરંતુ વિષયનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ કરીને એને આધારે વિભાવના-વ્યાખ્યા આપે છે.

પુસ્તકના આરંભે 16 પૃષ્ઠોનું ફોટો આલ્બમ પણ મુકવામાં આવ્યું છે. ડોલરભાઈ માંકડ સહિતના વિદ્વાનોએ આ પુસ્તકને ‘સંસ્કૃતિના દસ્તાવેજ’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે.

ભારતના હરકોઈ પ્રાંતની લોકકલાઓમાં તેના લોકનૃત્યો મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે. લોકનૃત્યો એટલે લોકજીવનનના સરળ-સહજ આવિર્ભાવનો સંગીત, વાદન અને નૃત્યનો ત્રિવેણી સંગમ. શાસ્ત્રીય નૃત્યો અને લોકનૃત્યો, બન્નેના લગભગ અર્ધ શતકના જયમલ્લભાઈના અનુભવ અને અભ્યાસના નિચોડ સ્વરૂપે લખાયેલા લખાણો ‘આપણાં રાસ ગરબા’ નામના આ પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે. ગરબા-ગરબી અને રાસ-રાસડા વચ્ચેનો ભેદ તેમણે અહીં સમજાવ્યો છે. આ બે શબ્દયુગ્મો વિશેનું રસાળ વિવરણ આપણી કેટલીક ભ્રામક માન્યતાઓનું નિરસન કરે છે. આપણા લોકનૃત્યોનાં 13 જેટલા ફોર્મ (પ્રકાર) લેખકે અહીં અલગ તારવી બતાવ્યા છે. ‘મણિયારા’ વિશે જાતજાતની વાતો કહેવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં ‘મણિયારો’ શું છે તેનું અહીં નિરૂપણ થયું છે. તરણેતરના મેળામાં 50-60 વર્ષ પહેલાં લોકનૃત્યો સાથે ગવાતા લોકગીતો અહીં સર્વપ્રથમ આપણને મળે છે. લોકનૃત્યના વિસરાયેલા પ્રકાર ‘દેદો કૂટવાનો રિવાજ’ લેખ આ ક્ષેત્રના અભ્યાસીઓને ગમશે. ઐતિહાસિક રાસડાના એક પ્રકાર તરીકે ગોપીચંદનો 170 કડીનો રાસડો પણ આ પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ છે. ‘આપણાં રાસ-ગરબા’ પુસ્તકના પ્રકરણો ઉપર નજર નાખીએ તો ગરબા અને ગરબી, રાસ અને રાસડા, રાસ અને બ્રહ્માનંદજીના છંદ, શ્રમહારી નૃત્ય ટીપણી, ટીટોડો, હમચી અને ગેર, મેર લોકોના રાસ, પઢારોના રાસ, કોળીઓના રાસ, સીદીઓનું ધમાલનૃત્ય, પટેલોના રાસ, ભરવાડ અને આયરોના રાસ, રાસનું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય, લોકગીત અને લોકનૃત્ય, લોકનૃત્યમાં શૌર્ય, ભારતનાં વિવિધ લોકનૃત્યો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. રાસ-નૃત્યોની લાક્ષણિક્તા, વાદ્યો, ગીત અને વેશભૂષા અંગે 30 પાનાંનો વિસ્તૃત લેખ આ પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ છે. પુસ્તકના આરંભે 16 પૃષ્ઠોનું ફોટો આલ્બમ મુક્યું છે, તેમાં પણ પરંપરાગત લોકનૃત્યોના ફોટા જોવા મળે છે.

એક પત્રકાર તરીકે જયમલ્લભાઈ જેમની પાસે ઘડાયા તે અમૃતલાલ શેઠ અને ઝવેરચંદ મેઘાણી. 1930ના મીઠા સત્યાગ્રહથી યુવાન જયમલ્લભાઈની કારકીર્દિનો આરંભ થયો. સાપ્તાહિક અને દૈનિક ‘ફૂલછાબ’ તથા ‘ઊર્મિનવરચના’ અને ‘કલ્યાણયાત્રા’ માસિકના તંત્રીપદે તેમણે યશસ્વી કામગીરી બજાવી હતી. જયમલ્લ પરમાર પોતે તત્કાલીન પત્રકારત્વમાં અને સમાજજીવનમાં ગળાડૂબ જીવ હતા. જયમલ્લભાઈના આ સંસ્મરણાત્મક પુસ્તકમાં પત્રકાર અમૃતલાલ શેઠનો હજી સુધી બહુ જાણીતો ન હોય એવો સંસ્મરણાત્મક પરિચય અપાયો છે. જયમલ્લભાઈએ અમૃતલાલ શેઠ, મેઘાણી અને ‘સૌરાષ્ટ્ર’ પત્રને ખૂબ નજદિકથી જોયા અને જાણ્યા હતાં, એટલે આ લખાણોમાં વ્યક્તિગત, સામૂહિક, વસ્તુનિષ્ઠ અને વિચારનિષ્ઠ પરિચય પ્રાપ્ત થાય છે.

ભારતના આઝાદીજંગના ઇતિહાસમાં 1917 થી 1947 સુધીનો સમયગાળો અનેક રીતે મહત્વનો રહ્યો છે. દેશની આઝાદી પહેલાં અને તે પછી, જીવનના વિવિધ ક્ષેત્રે ઝળકી ઊઠનાર સંખ્યાબંધ મહાનુભાવોનું ઘડતર અને ચણતર ગાંધીયુગના આ કાળ દરમ્યાન થયું હતું. જયમલ્લ પરમાર પણ આ યુગની નિપજ હતા. લખાણની અનુકૂળતા માટે પુસ્તકને 3 વિભાગમાં વહેંચ્યું છે. પહેલા વિભાગમાં અમૃતલાલ શેઠ વિષયક 15 લખાણો છે. અમૃતલાલ શેઠની આગેવાની નીચે લડાયેલા રાણપુર-ધોલેરા નમક સત્યાગ્રહ કે જેના જયમલ્લભાઈ એક સક્રિય સૈનિક હતા, તદવિષયક 9 લખાણો પુસ્તકના બીજા ભાગમાં સમાવિષ્ટ છે. પુસ્તકનો ત્રીજો ભાગ ‘કેફિયત’નો છે. તેમાં મેઘાણીભાઈ અને અમૃતલાલ શેઠે અન્યોન્ય વિશે લખેલા અને આત્મીયતાથી છલકાતા બે લેખો મુક્યા છે.

પુસ્તકના પહેલા વિભાગમાં ‘સૌરાષ્ટ્ર’નો જન્મ, ‘સરદાર સાહેબ સાથે વિખવાદ’, ‘મેઘાણીના ગીતપંખીની પાંખ સૌરાષ્ટ્ર’, ‘ગાંધીજીનો ફેંસલો’ પ્રકરણો નોંધપાત્ર છે. બીજા વિભાગમાં ‘સ્મશાન છાવણી’, ‘શિક્ષણ, પરીક્ષણ અને સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામ’, ‘અલબેલું અમારૂં વિદ્યાધામ’ અગત્યના છે. ‘સૌરાષ્ટ્રની રસધાર’ નામ અમૃતલાલ શેઠે આપ્યું હતું તે હકીકત અહીં પહેલી વખત ઉદઘાટિત થાય છે. પુસ્તકના પ્રારંભે 8 પૃષ્ઠોનું આલ્બમ જે તે કાળના ઇતિહાસ તેમજ વ્યક્તિ વિશેષોને ઉજાગર કરે છે.

માનવજાત ઉપર નદીઓનો અનહદ ઉપકાર છે. એટલે જ નદીઓ ઉપર કાવ્યો, સ્તોત્રો, લેખો અને પુસ્તકો લખવાનું પણ નવી વાત નથી. ગુજરાતીની જ વાત કરીએ તો 1933 આસપાસથી તેમાં નદીઓ વિશે લખાય છે. નદીઓ વિષયક દોહરા તો મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં મળી આવે છે. પણ સૌરાષ્ટ્રની નદીઓ, તેની સાથે સંકળાયેલી લોકવાર્તાઓ, લોકભાષામાં જ લખાયેલા નદીવિષયક અભ્યાસલેખો, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ નદીનું મહત્વ અને તેને કાંઠે પાંગરેલી સંસ્કૃતિઓ વગેરે દ્દષ્ટિએ જોઈએ તો એ પ્રકારના પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં અલ્પ છે. ‘પતિતપાવની સરિતાઓ’ તેમાં મૂલ્યવાન ઉમેરણ છે.

પુસ્તકનો પહેલો ભાગ નદીવિષયક 17 લોકવાર્તાઓનો છે. બીજા વિભાગમાં નદી સંબંધી દુહા અને કાવ્યો છે. ત્રીજા વિભાગમાં 23 અભ્યાસલેખો સમાવિષ્ટ છે. ‘જીવન અને નદીનું સખ્ય’, ‘નદીપૂજા’, ‘લોકજીવન અને સાહિત્યમાં નદી’, ‘સરિતાએ વહાવેલો સાહિત્યનો સ્ત્રોત’, ‘સાંસ્કૃતિક અવશેષો અને નદી’, ‘ગુજરાતના અભિલેખોમાં નદીઓના નિર્દેશ’, ‘સુભદ્રા-ભાદર’ વગેરે ધ્યાનાર્હ છે. સૌરાષ્ટ્રની 46 સરિતાઓના મૂળ, મુખ અને મોટા વસવાટોની યાદી આ પુસ્તકમાં સર્વપ્રથમ મળે છે. ગુજરાતીના લબ્ધપ્રતિષ્ઠિત સામયિક ‘ઊર્મિનવરચના’નો આરંભ 1930માં કરાચીમાં સ્વ. ડોલરભાઈ માંકડ અને સ્વ. ઇંદુલાલ ગાંધીએ અન્ય મિત્રો સાથે મળીને કર્યો હતો. સિંધુ નદીને નિહાળીને સામયિક શરૂ કરવાનો વિચાર કેવી રીતે સ્ફૂર્યો તેનું બયાન ઇંદુલાલ ગાંધીની કલમે ‘પહેલી પચ્ચીસીનું પરિભ્રમણ’ લેખમાં વાંચવા મળે છે. ગુજરાતની નદીઓ ઉપર ‘પતિતપાવની સરિતાઓ’ મહત્વનું પ્રકાશન છે.

21 લેખોના આ સંગ્રહમાં ઇતિહાસ અને ઇતિહાસ આલેખનવિદ્યા અંગેના દસ, સામાજિક ઇતિહાસઅં અંગેના ત્રણ, સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક ઇતિહાસ ગેના ચાર, શહેર કે રાજ્ય અંગેના બે અને વ્યક્તિવિશેષ અંગેના બે લેખો સમાવિષ્ટ છે. આમ, ઇતિહાસના આધુનિક લેખનની દ્દષ્ટિએ ‘અતીતના આયનામાં સૌરાષ્ટ્ર’ પુસ્તકમાં રાજકીય, સામાજિક, ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ વિષયક સામગ્રી ગ્રંથસ્થ થઈ છે.

સોમનાથ મંદિરની રક્ષા માટે શહીદી વહોરનાર હમીરજી ગોહિલ અંગેના લેખમાં લેખકે ઇતિહાસમાં થતા ‘કાલ વ્યતિક્રમ’ના દોષ પ્રત્યે અંગુલિનિર્દેશ કર્યો છે. ‘ભારતના ઇતિહાસનું રત્ન-કચ્છ’ નામના લેખમાં જયમલ્લ પરમારે કચ્છના અનેક પ્રતાપી રાજવીઓ, ખાસ કરીને લાખા ફૂલાણી અંગે, સિંધુ નદીના વહેણમાં આવેલા પરિવર્તનને કારણે થયેલ કચ્છના રણની રચના અંગે તથા ‘બારભાયા શાસન’ જેવા વહીવટની એક નવા પ્રકારની પધ્ધતિની વિગતો આલેખી છે. સમાજમાં નિમ્ન સ્થાન ધરાવતી ‘સરાણિયા કોમ’ની વિશેષતા, ‘ઘેડ વિસ્તારની સામાજિક્તા’ અને ‘સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રાચીન-અર્વાચીન દુકાળો’ લેખમાં લેખકે સૌરાષ્ટ્રના સામાજિક તથા આર્થિક ઇતિહાસને ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. સૌરાષ્ટ્રમાં વિવિધ કલાઓને મળેલા રાજ્યાશ્રયની વિગતો દર્શાવી લેખકે સૌરાષ્ટ્રમાં કલાના ઇતિહાસની અલભ્ય માહિતી પૂરી પાડી છે. વિશિષ્ટ શહેર તથા રાજ્યની શ્રેણીમાં પોરબંદર અને કચ્છ અંગેની વૈવિધ્યસભર માહિતી આપવામાં આવી છે. રાજકોટના મુત્સદ્દી દીવાન વીરાવાળાની ગાંધીજી પ્રત્યેની ભક્તિના લેખમાં વીરાવાળાની ‘દાની દુશ્મની’ના, ઇતિહાસમાં એક વિસ્મૃત પૃષ્ઠને રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.

ઇતિહાસ આલેખનમાં થતી ભૂલો તથા તેમાં રહેલી ક્ષતિઓ અંગે લેખકે ખૂબ જ સ્પષ્ટ અને સચોટ રીતે, છતાં સરળ ભાષામાં અંગુલિનિર્દેશ કરી ઇતિહાસ આલેખન વિદ્યાના મૂળભૂત સિધ્ધાંતો 4 લેખોમાં દર્શાવ્યા છે. બીજા ભયસ્થાન પ્રત્યે નિર્દેશ કરતાં લેખક જણાવે છે કે લેખક-સંશોધક કેટલીક વાર પોતાના દેશ-પ્રદેશના ભૂતકાળનું ગૌરવ ઊભું કરવા જતા, ભૂતકાળની ભલી-બુરી બાબતો પ્રત્યે ઇતિહાસના સત્યથી વિરુધ્ધ જઈને, અહોભાવ પેદા કરે છે.

રાજવીઓનાં પ્રશસ્તિ ગ્રંથોની પ્રમાણભૂતતા અંગે પણ લેખકે પ્રશ્ન ઊઠાવ્યો છે. ગુજરાતના ઇતિહાસના એક જાણીતા પ્રકરણ ‘રા’ માંડળિક અને આઈ નાગબાઈ’ વિશે 30 પાનાંના લેખમાં જયમલ્લ પરમારે સમગ્ર વિગતોને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ચકાસીને નીર-ક્ષીર તારવી આપ્યું છે. સૌરાષ્ટ્રનો ઇતિહાસ લેખક બે મોહન (ભગવાન કૃષ્ણ અને ગાંધીજી) વચ્ચે પાંગરેલો હોવાનું જણાવી ઉપયોગી માહિતી પૂરી પાડે છે.

વિદેહ સ્વજનો કે આદરણીય જનોનાં સ્મારકો એ પ્રજાના સાંસ્કૃતિક જીવનનું અધ્યયન કરવાનું એક મહત્વનું સાધન છે. આવાં સ્મારક ગુજરાતમાં ઈસ્વીસનની બીજી સદીથી સ્થપાતાં હોવાનું જાણવામાં આવ્યું છે. આ સ્મારકોના ઘણાં પ્રકારો છે અને એ દરેક પ્રકારનું વિશિષ્ટ તાત્પર્ય છે. એ વિવિધ સ્મારકોમાં ખાંભી-પાળિયા વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. ગુજરાતની ધરતી પર પરમાર્થે યુધ્ધ ખેલતાં વીરગતિ પામી મૃત્યુને ભેટનાર અનેક નર-નારીરત્નો પાક્યાં છે. સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છમાં તેમનાં સ્મારક ગામેગામ જોવા મળે છે. ‘ભાગું તો ભોમકા લાજે’ ગ્રંથમાં આપણા સાંસ્કૃતિક વિરાસતની અમૂલ્ય ધરોહર સમા ખાંભી-પાળિયાનું સાહિત્ય ગ્રંથસ્થ કરવામાં આવ્યું છે. ‘ખાંભી-પાળિયાનો પરિચય આપતું આ સચિત્ર પુસ્તક ગુજરાતીમાં એકમાત્ર છે. 210 ફોટોગ્રાફ અને સ્ક્રેચ પુસ્તકની આગવી વિશેષતા છે.

પુસ્તક લોકકથાઓ, કાવ્યો અને અભ્યાસલેખો, એમ ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયું છે. ઇતિહાસનાં આ બધા જીવતાં સ્મારકોના આલેખનમાં લેખકોએ આબેહૂબ શબ્દચિત્રો આલેખ્યા છે. પુસ્તકના પહેલા 276 પૃષ્ઠોમાં પાળિયા વિષયક 39 લોકકથાઓ મુકાઈ છે. આ કથાઓમાં મૂળુ માણેક, લાખો ફૂલાણી, હમીરજી ગોહિલ, જામ કુંવર અજાજી, રાણકદેવી, ચાંપરાજવાળા, જોમબાઈ પરમાર જેવા અનેક જાણીતા અને અજાણ્યા નરવીરો-નારીઓની લોકકથાઓનો સમાવેશ થયો છે. માનવીની જેમ અશ્વ અને કુતરા જેવા વફાદાર પશુઓની પણ ખાંભીઓ હોય તેની લોકકથાઓ અહીં વાંચવા મળે છે.

પુસ્તકના બીજા વિભાગ અભ્યાસ લેખોમાં કુલ 25 લેખો સંગ્રહિત છે. ‘ખાંભી અને પાળિયાના અભ્યાસક્ષેત્રમાં’ તથા ‘પાળિયા-ખાંભી અને તેનાં શિલ્પ-પ્રતીકો’માં લેખકોએ મૃત્યુ-સ્મારકોના વિવિધ પ્રકારોની સુપેરે છણાવટ કરી છે. ખાંભી અને પાળિયા વચ્ચેનો તાત્વિક તફાવત અહીં જયમલ્લ પરમારે સ્પષ્ટ કરી આપ્યો છે. વેદકાળનો ટીંબો, બૌધ્ધકાલીન સ્તૂપ અને ખાંભી-પાળિયા સુધીનો ક્રમિક ઇતિહાસ અભ્યાસલેખોમાં વાંચવા મળે છે. લેખકોએ મૃત્યુ-સ્મારકોના વિવિધ પ્રકારો અને એનાં વિશિષ્ટ નામ, પાળિયાની કોતરણી, એમાં વ્યક્ત થતો પહેરવેશ, આયુધો, વાહનો, પ્રતીકો, ભાષા, લિપિ ઇત્યાદિ અનેક બાબતોની અહીં વિશદ્ છણાવટ કરી છે. સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છના પાળિયા, આદિવાસીઓના પાળિયા, ચરોતરના પાળિયા, દક્ષિણ ગુજરાતના પાળિયા, ઉત્તર ગુજરાતના પાળિયા વગેરેનો પરિચય તથા અભ્યાસ અહીં એકસાથે સુલભ બન્યો છે. ખાંભી-પાળિયા ઇતિહાસની ખૂટતી કડીઓ મેળવવાના માધ્યમ છે. લોકવાર્તાઓ અને ઇતિહાસમાં રસ ધરાવતા વાચકો-વિદ્વાનો માટે આ પુસ્તક ઉપયોગી છે. ગુજરાતી કવિતામાં પાળિયાનું નિરૂપણ લેખ અને આધુનિક સમયના કવિઓએ પાળિયા વિશે લોકભાષામાં કરેલી રચનાઓ ‘ભાગું તો ભોમકા લાજે’ ગ્રંથની મહત્વની સામગ્રી છે.

લોકવાર્તાનું સર્જન આદિકાળથી થતું આવ્યું છે. આદિ માનવ અરણ્યવાસી હતો અને હજી ગ્રામો, કૃષિ કે અન્ય વિકાસ નહોતો થયો ત્યારે પહેલાં માનવીમાં કુતૂહલ અને કૌતુકનો રસ ઉત્પન્ન થયો, ત્યારથી વાતો કહેવાનો ભાવ જન્મ્યો હતો. શરૂઆતની વાર્તાઓ સત્ય ઘટનાત્મક હતી. પછી રસાનુભૂતિની સાથે સાથે એની કલ્પનાશક્તિનો પણ વિકાસ થતો ગયો. એમાંથી અદભુત રસની કલ્પનામિશ્રિત વાર્તાઓનો વિકાસ થયો. આવી કથાઓનો વધારે વિકાસ બૌધ્ધકાળથી થયો કહેવાય છે.

કથા કથવા-કહેવામાંથી કથા, કથાનક, કથન અને કથક શબ્દ યોજાયા છે. વૃત્ત ઉપરથી વાત-વારતા-વાર્તા શબ્દ આવ્યો. કથા અને વાર્તા સાથે ‘લોક’ શબ્દ જોડાયો ને લોકકથા કે લોકવાર્તા શબ્દ બન્યો. સાહજિકતા અને સહૃદયતા એ બે લોકકથાનાં મહત્વનાં અંગો છે. લોકકથાની શૈલી સ્વાભાવિક, સરળ અને નિરાડંબરી હોય છે. લોકસાહિત્યના વિવિધ વિષયોના ખેડાણમાં લોકવાર્તાઓનું પણ ઘણું મોટું ખેડાણ થયું છે. લોકકથાઓ-લોકવાર્તાઓ કોને કહેવી અને કોને ન કહેવી એની ચર્ચા વિદ્વાન વિવેચકો કરતા આવ્યા છે. કથા-વાર્તાને સમજવા માટે એવા તાત્વિક અન્વેષણની અગત્ય પણ એટલી જ છે.

કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાત એના સાંસ્કૃતિક મહિમાથી મહોરતા પ્રદેશો છે. આ સંગ્રહમાં પણ એવી માનવ-મહિમાથી મહોરતી 113 લોકવાર્તાઓ સંગ્રહિત થઈ છે. ગુજરાતના 25 સિધ્ધહસ્ત લોકવાર્તા લેખકોની શ્રેષ્ઠ લોકવાર્તાઓનો આ ગ્રંથસંપુટ છે. ‘નર પટાધર નીપજે’માં રજૂ થયેલી કથાઓની ઘટના લોકજીવનની છે. પણ એને કલાદેહ તેના લેખકોએ આપ્યો છે. લોકકથાઓના આ ચાર સંગ્રહોમાં સમાવિષ્ટ થયેલી કથાઓમાં ભાષાવૈવિધ્ય, સંસ્કારવૈવિધ્ય, પ્રત્યેક લેખકની નિરનિરાળી શૈલી અને નિરનિરાળા વળોટ જોવા મળશે. તેનો મુખ્ય ઉદેશ આ પ્રદેશના સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોને અજવાળવાનો છે. શીલવંત, ભૂલાં પડેલાં, ભટકેલાં, પરાક્રમશીલ, હસમુખા તથા હેતાળવા નર-નારીઓના જીવનની મધુરપે મહેકતાં પાત્રો આ 113 લોકવાર્તાઓમાં આળસ મરડીને બેઠાં થાય છે. અસલ તળપદી, શૈલીમાં આલેખાયેલી તેમજ વાચકોને ભાવસૃષ્ટિમાં લઈ જતી આ તમામ કથાઓ ઘટનાપ્રધાન, ભાવનારંગી અને સંસ્કારલક્ષી છે. યુનિવર્સિટીમાં સ્નાતક અને અનુસ્નાતક કક્ષાએ આ પુસ્તક પાઠપુસ્તક તરીકે રહ્યું છે.

ભાલ પ્રદેશથી માંડીને સૌરાષ્ટ્રના લગભગ તમામ વિસ્તારોની લોકવાર્તાઓનો સમાવેશ ‘નર પટાધર નીપજે’માં થાય તેની કાળજી પસંદગી દરમિયાન રાખવામાં આવી છે.

સૌરાષ્ટ્રનાં સંતસ્થાનો અને તેની સાથે સંકળાયેલી સંતોવિષયક સામગ્રીનો પ્રમાણભૂત પરિચય કરાવતો ગ્રંથ ‘સેવાધરમનાં અમરધામ’, ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે મહત્વની સામગ્રી સુલભ કરી આપતો, દસ્તાવેજી મૂલ્ય ધરાવતો સંદર્ભ ગ્રંથ છે. એના લેખકો જયમલ્લ પરમાર અને રાજુલ દવેએ સંતસ્થાનકોની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત લઈને, માહિતીદાતાઓને મળીને, પ્રાપ્ય સામગ્રી એકત્ર કરીને, વિષયાનુક્રમ મુજબ વિભાજિત કરીને અત્રે પ્રસ્તુત કરી છે.

શતાધિક ઉપરાંત સંત-સંતસ્થાનો, ભજનસાહિત્ય, સંતો વિષયક લોકકથાઓ, સાધનાધારાની પધ્ધતિઓ ઇત્યાદિ સામગ્રીને કારણે ‘સેવાધરમનાં અમરધામ’ ગ્રંથ, સંદર્ભ ગ્રંથનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે. પુસ્તક કુલ 11 વિભાગોમાં વિભાજિત છે. 112 પ્રકરણો, 130 ફોટોગ્રાફ તથા 120 જેટલા ભજનો આ ગ્રંથના મહત્વનાં પાસાં છે. ગ્રંથના વિભાગો જોઈએ તો ‘શિવાલયો’માં સોમનાથ, ભવનાથ, ગોપનાથ વગેરેનો પરિચય છે. ‘ભાગવતતીર્થો’ વિભાગ અંતર્ગત દ્વારકા, બેટદ્વારકા, માધવપુર, પ્રાચી, તુલસીશ્યામ વગેરેનો પરિચય છે. ‘આપણી ભૂમિ’ વિભાગમાં ગિરનાર, શેત્રુંજય, પોરબંદર, શિહોર અને કચ્છનો પરિચય રજૂ થયો છે. ‘શક્તિપૂજા’ વિભાગમાં હર્ષદ માતા, આઈ ખોડિયાર, કનકાઈ, ઉમિયા માતાજી, ભુવનેશ્વરી શક્તિપીઠ વગેરેનો પરિચય વાંચવા મળે છે. ‘સ્ત્રી સંતો’માં આઈ કરણીજી, ગંગા સતી, લાખો અને લોયણ, રાણીમા-રૂડીમા, રામબાઈમા વગેરે પ્રતાપી સ્ત્રી સંતો વિષયક સામગ્રી છે. ‘ધાર્મિક જગ્યાઓ’ના પ્રકરણમાં ગેબીનાથ, પીપાવાવ, આપા દાનાની જગ્યા (ચલાળા), સતાધાર, પાળિયાદ, દૂધરેજ, દૂધઈ, આણદાબાવા આશ્રમ (જામનગર), પ્રણામી સંપ્રદાય વગેરે સ્થાનકો વિશે સવિસ્તર માહિતી આપવામાં આવી છે. ‘સંતવાણીના સર્જકો’ વિભાગમાં રોહીદાસ, મૂળદાસજી, મેકણ કાપડી, રવિભાણ સંપ્રદાયના સંતો, કોલવા ભગત, કલા ભગત વગેરે સંતો અને તેમની ભજન રચનાઓનો પરિચય મળે છે. ‘અર્વાચીન સંતો અને સ્થાનકો’ વિભાગમાં નાગપૂજા, વાછરાદાદા અને તેના સ્થાનકો, દેશળ ભગત, કાનજી સ્વામી (સોનગઢ), પ્રેમભિક્ષુજી વગેરેનો પરિચય રજૂ થયો છે. ‘સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના મંદિરો’ વિભાગમાં ગઢડા, માંગરોળ, જેતપુર, ગોંડલ અને દ્વારકાના મંદિરોનો પરિચય છે. ‘અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મંદિરો’ વિભાગમાં ગુણાતીતાનંદ સ્વામી, ગોંડલનું અક્ષરમંદિર સંકુલ અને ગઢડા અને સારંગપુરના દેવાલયો વિશે સવિસ્તર માહિતી આપવામાં આવી છે.

ગ્રંથનો છેલ્લો વિભાગ ‘ભાવની વાણી-ભજનો’ છે. તેમાં રામનામથી શરૂ થતા દુહા, ભજનની શરૂઆતમાં ગવાતી સાખીઓ, ભાવ, ભક્તિ ને ભજનનો સંસ્કાર, ગણેશજી વિષયક ભજનો, મહાપંથ અને તેના ભજનો, આગમવાણી, પ્યાલાના ભજનો, નાથ સંપ્રદાયના ભજનો વગેરે રજૂ થયા છે. સંતોની અમરવાણી જેવા ભજનોનો પણ ગ્રંથમાં સમાવેશ કરીને સાધકોની હૃદયઆરસીને પ્રતિબિંબિત કરી છે. આટલા પછી સંતોના કોઈ પરચા કે ચમત્કારોને ગ્રંથમાં સમાવાયા નથી. સમગ્ર રીતે જોઈએ તો ગુજરાતના પ્રાચીન, મધ્યકાલીન અને અર્વાચીન, 97 સ્થાનકો કે જે રાજ્ય તેમજ રાષ્ટ્રીય સ્તરે ખ્યાતિ પામ્યા છે, તેનો સળંગ સૂત્રબધ્ધ ઇતિહાસ, જે તે સ્થાનકની સાધનાધારા સાથે ‘સેવાધરમનાં અમરધામ’ ગ્રંથમાં સંગ્રહિત કરવામાં આવ્યો છે.

ગુજરાતની લોકસંસ્કૃતિના ઉપવનને પોતાના કર્તવ્ય અને રચનાઓ થકી મહેકતું બનાવનાર કેટલાક વ્યક્તિ-વિશેષો અંગે જયમલ્લભાઈએ લખેલા લખાણો ‘લોકસંસ્કૃતિનાં કલાધરો’ પુસ્તકમાં સંગ્રહિત થયા છે. સાહિત્ય-સ્વરૂપની દ્દષ્ટિએ તે સંસ્મરણાત્મક અને પરિચયાત્મક છે. પરંતુ સાથે સાથે લોકસંસ્કૃતિના ઇતિહાસની ઝલક તેમાંથી પામી શકાય છે. લખાણ માત્ર પરિચયરૂપ ન બની રહેતાં જે તે સમયની ઘટનાઓને પણ તેમાં વણી લેવાઈ છે. સૌરાષ્ટ્રના સાહિત્ય ક્ષેત્રે, ખાસ કરીને લોકસાહિત્યના ક્ષેત્રે છેલ્લી અર્ધી સદીમાં સર્જાયેલી ઘણી ઘટનાઓનો સંકલનાબધ્ધ આલેખ આ લખાણો થકી પ્રકાશમાં આવે છે. પુસ્તકનો ઉદ્દેશ આપણાં ભૂતકાલીન વારસાને માત્ર વાગોળવાનો કે કોઈ ચોક્કસ કોમ અથવા જ્ઞાતિની ગૌરવગાથા કથવાનો નથી. પરંતુ લોકસંસ્કૃતિની અલગ અલગ શાખાઓને સમૃધ્ધ બનાવવામાં જેમનો મહત્વનો ફાળો છે, તેવા 17 વ્યક્તિઓના જીવનપરિચય દ્વારા લોકસાહિત્યની કામગીરીને ઉજાગર કરવાનું ધ્યેય છે.

મેઘાણીભાઈ પછી ગુજરાતમાં લોકસાહિત્યના ક્ષેત્રે કામ થયું નથી તેવો પ્રચાર કેટલાક ઉપલકિયા વિવેચકો જાણ્યે-અજાણ્યે કરે છે. તળધરતીના અનુભવવિહીન અને ફક્ત અંગ્રેજી કે હિંદી પુસ્તકોના વાચન ઉપર જ ચાલતા ચોક્કસ લોકોના આવા વિધાનો પરપ્રાંતમાં ગુજરાતના લોકસાહિત્યને હીણું ચિતરે છે. ‘લોકસંસ્કૃતિનાં કલાધરો’ પુસ્તકનો પ્રથમ લેખ ‘લોકસાહિત્યનો અખંડ સ્રોત’માં જયમલ્લભાઈએ આ વિષયમાં 1937 થી 1987 સુધીના પાંચ દાયકામાં થયેલા ખેડાણની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરી છે. બીજો લેખ ‘મોતી રોળાણાં જાય’માં નમૂનેદાર 35 દુહાઓનો બળકટ શૈલીમાં રસાસ્વાદ કરાવવામાં આવ્યો છે. પુસ્તક મંડાણ, પૂર્વસૂરીઓ, લોકસંસ્કૃતિના રંગરેજો, વાદકો, કથકો અને ભજનિકો-એમ 6 વિભાગમાં વહેંચાયું છે. આ પુસ્તકમાં મેઘાણીભાઈએ જેમની પાસેથી પારાવાર સામગ્રી મેળવી હતી તેવા પિંગળશીભાઈ નરેલા, દુલાભાઈ કાગ, ગગુભાઈ લીલા, દરબાર વાજસુરવાળા, શંકરદાનજી દેથા વગેરે ઉપરાંત આઈ સોનલઆઈ, દુલેરાય કારાણી, મેરૂભા ગઢવી, કાનજીભાઈ બારોટ, સુલેમાન જુમા, માવદાનજી રતનુ, કનુભાઈ બારોટ, યશવંત ભટ્ટ વગેરેનો સંસ્મરણાત્મક પરિચય રસાળ શૈલીમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.

પુસ્તકના આરંભે 15 પૃષ્ઠોનું ફોટો આલ્બમ ‘લોકસંસ્કૃતિનાં કલાધરો’ની ગુણવત્તામાં મૂલ્યવાન ઉમેરણ છે.

જીવનવ્યવહારથી તંગ આવી ગયેલો માનવી, જીવનમાં હતાશા અને અસ્વસ્થતા અનુભવતો હોય છે. પછી જ્યાંથી વધારે સુખ પેદા થાય એવાં આનંદનાં સાધનો તરફ એ વળી જાય છે. ત્યારે એને નિર્વ્યાજ આનંદ આપનારૂં આકર્ષણ પંખીઓ બની શકે. પક્ષીઓનાં રંગબેરંગી શરીર, એમનું લોકોત્તર અંગસૌષ્ઠવ, એમનાં ધમાલિયાં જીવન, ઉન્માદભર્યાં ગાન અને આપણી આસપાસના એમના અનિયંત્રિત સંચારનું શ્રવણ તથા દર્શન, અશાંતિમાંથી આપણને શાંતિ તરફ, નિરાશામાંથી આનંદ તરફ લઈ જઈ શકે.

આપણા જીવનના એક અમૂલ્ય અંગ સમા પક્ષીઓના આ પુસ્તક ‘અલબેલા પંખીઓ’માં લોકપરિચિત 20 પક્ષીઓ (મોર, પોપટ, કલકલિયો, કોયલ, બપૈયો, કાળીઓકોશી, હંસ, સારસ, કુંજલ, કાબર, દેવચકલી, પારેવા, ગીધ વગેરે)નો પરિચય રસાળ તેમજ લોકભોગ્ય ભાષામાં આપવામાં આવ્યો છે. પુસ્તકનો બીજો વિભાગ અભ્યાસલેખોનો છે. તેમાં ‘પ્રજાજીવનમાં પક્ષીઓ’, ‘લોકસાહિત્યનો શણગાર’, ‘દુહામાં પક્ષીઓ’, ‘લોકગીતો અને લગ્નગીતોમાં પક્ષીઓ’ લેખોનો સમાવેશ થાય છે. પક્ષીઓ વિષયક સંખ્યાબંધ દુહાઓ, ભજનો, લોકગીતો, લગ્નગીતો અહીં ગ્રંથસ્થ થયા છે. લેખકનો પક્ષીઓ ઉપરનો અભ્યાસ પુસ્તકિયો નહીં, પણ સ્વાનુભવનો છે. સખત રઝળપાટ અને જાતનિરીક્ષણને પગલે આ લેખો લખાયા છે. પક્ષીઓ જેવા વૈજ્ઞાનિક અને અઘરા વિષયને લોકભોગ્ય ભાષામાં રજૂ કરતા પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં અલ્પ છે. તેમાં ‘અલબેલા પંખીઓ’ અગત્યનું પ્રકાશન છે. પુસ્તકના આરંભે મુકાયેલા 16 રંગીન ફોટાઓ તેનું મહત્વ વધારે છે. ‘મોર’ ઉપરનો 34 પૃષ્ઠનો અને ‘પ્રજાજીવનમાં પક્ષીઓ’ 35 પૃષ્ઠનો લેખ, લેખકના જ્ઞાન, નિરીક્ષણ તેમજ અનુભવના નિચોડ જેવા છે.

જયમલ્લ પરમારની આ અનોખી સંસ્મરણકથા (આત્મકથા) 1930થી 1942ના સમયપટને આવરી લે છે. ગાંધીજીના સૈનિક બનીને સત્યાગ્રહની લડતોમાં રાણપુર અને ઘોલેરાના મોરચે ઝૂકાવનાર જયમલ્લભાઈએ સત્યાગ્રહ કાળના સંસ્મરણો અહીં આલેખ્યા છે. વ્યાપક અર્થમાં જોઈએ તો ગાંધીયુગના અનેક યુવાનોની આ ઘડતર કથા છે. રાણપુરની ‘સ્મશાનછાવણી’, સાબરમતી અને વિસાપુર જેલ, અમરેલી, ધ્રાંગધ્રા, પાટડી, ધ્રોળ, રાજકોટ જેવા દેશી રાજ્યોમાં ખેલાયેલી લોકલડતોનો તાદ્દશ્ય ચિતાર ‘સમય સમયના રંગ’માં વાંચવા મળે છે. આ પુસ્તક ફક્ત આત્મકથા નથી. જયમલ્લભાઈએ પોતાના વિશે ઘણું ઓછું લખાણ લખ્યું છે. એ વેળાના સૌરાષ્ટ્રનાં વાતાવરણ ઉપર તેમણે ભાર મૂક્યો છે. સત્યાગ્રહ, અનશન વગેરેના થોડાક ફાટેલ પિયાલા જેવા જુવાનોએ કરેલા પ્રયોગોની અહીં વાત છે. આ સત્યાગ્રહો અને અનશનનું કેટલું મહત્વ હતું, ખાદીનો જનમાનસ ઉપર શું પ્રભાવ હતો તે હકીકતોનું બયાન જયમલ્લભાઈ અહીં ભાર દઈને કહે છે.

ઝવેરચંદ મેઘાણીના જયમલ્લ પરમાર સમકાલીન હતા. લેખન, પત્રકારત્વ અને લોકસાહિત્યની દીક્ષા તેમને મેઘાણી પાસેથી મળેલી. ઝવેરચંદ મેઘાણી વિશે આ ગ્રંથમાં લગભગ સો પાનાં જેટલું લખાણ છે. મેઘાણીને અંતરંગથી જોનારામાંથી બહુ ઓછાએ તેમના વિશે આટલા વિસ્તારથી લખ્યું છે. મેઘાણીભાઈના કેટલાક અગ્રંથસ્થ શૌર્ય-કટાક્ષ-ગીતો જયમલ્લભાઈ અહીં પહેલી વખત રજૂ કરે છે. મેઘાણીભાઈની વિવિધ દ્દષ્ટિકોણથી લખાયેલી ઝલક આ પૃષ્ઠોમાં વાંચવા મળે છે. લેખકના બે નિકટના સ્વજનો સ્વ. નિરંજન વર્મા અને સ્વ. ઈશ્વરલાલ મો. દવે વિશેના બે લેખો આ પુસ્તકના ચાવીરૂપ લેખો છે. પોતાના સગા ભાઈથી પણ વિશેષ બે સ્વજનો વિશે જયમલ્લ પરમારે લખેલું લખાણ હૃદયના ઊંડાણને સ્પર્શી જાય છે.

વિવિધ માહિતીદાતાઓ પાસેથી મેળવીને જેને જયમલ્લ પરમારે પોતાનો આગવો કલાદેહ આપ્યો તેવી બોતેર લોકવાર્તાઓ આ પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ થઈ છે. સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ પ્રદેશની આ લોકવાર્તાઓમાં ભાષા સાંકેતિક, સંવાદો ટૂંકા પણ વ્યંજનાત્મક, પાત્રો મિતભાષી પણ મર્મીલા, વાક્યપ્રયોગો લાક્ષણિક વાંચવા મળે છે. અલગ અલગ જ્ઞાતિઓ, વિભિન્ન રિવાજો, અલગ અલગ પ્રદેશો, વિભિન્ન કથાવસ્તુઓએ અહીં શબ્દદેહ ધારણ કર્યો છે. અભણ, પણ આંતરસૂઝથી ઓપતાં, આફતો અને મુશ્કેલીઓનો તોડ આતમબળે ઊકેલતાં માનવીઓની આ કથાઓ છે. સૌરાષ્ટ્ર અને ભાવનગર યુનિવર્સિટીમાં એમ. એ. માં ‘ધરતીની અમીરાત’ પુસ્તક 3 ટર્મ સુધી પાઠ્યપુસ્તક રહ્યું છે. સૌરાષ્ટ્રની તળપદી ભાષામાં માવજત કરીને લેખકે પ્રસંગોને અક્ષરદેહ આપ્યો છે. આ લોકવાર્તાઓ સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છના, ખમીર, ખુમારી અને ખાનદાનીના તાદ્દશ પ્રતીક જેવી બની રહી છે. આપણી અઢળક લોકવાર્તાઓમાંથી આચમનરૂપે આ લોકકથાઓ ગ્રંથસ્થ થઈ છે.

માનવીની ઉત્ક્રાંતિમાં માણસ કરતાં ઘોડાનો ફાળો ઓછો નથી. ઘોડાંના સ્વાર્પણથી માનવે પોતાની સિધ્ધિઓ હાંસલ કરી છે. અશ્વની શક્તિ અને સ્વામીભક્તિ, સમજણ તથા વફાદારીની વાતો વિશ્વવ્યાપી છે. એમાંય સૌરાષ્ટ્ર અને અરબસ્તાનના અશ્વો બહુ ખ્યાતિ પામેલા છે. અશ્વ માનવીના જીવનમાં કેટલો એકરૂપ બન્યો છે ! ચિત્રો, મંદિરો અને મહાલયોના શિલ્પ, લાકડાની થાંભલીઓના કંડાર, ભરતકામ, શૂરવીરોના પાળિયા, પ્રેમ, પરાક્રમ અને રણસંગ્રામ, વાછરાદાદા, રામદેવપીર અને સૂર્યના અશ્વ સુધી ઘોડાંનો સંસ્કાર વિસ્તરેલો છે. વિશ્વનો હરએક સંગ્રામ અશ્વ વિના લડાયો નથી.

અશ્વના આ સચિત્ર ગ્રંથમાં લોકસંસ્કૃતિની સીમા નિશ્ચિત કરીને અશ્વના અલગ અલગ પાસાંઓ ઉપસાવવાની કોશિશ કરવામાં આવી છે. પુસ્તકની સરળતા ખાતર તેને 4 વિભાગોમાં વહેંચી દેવામાં આવ્યું છે. આરંભ 14 લેખકોએ લખેલી અશ્વની 38 લોકવાર્તાઓથી થાય છે. આ કથાઓ જેમ એકલા અસવારની નથી, તેમ એકલા અશ્વની પણ નથી. માનવીની તેમજ ઘોડાની વીરતા, ઊર્મિલતા અને સૂઝબૂઝ એકાકાર કરતી આ વાર્તાઓ છે. બીજા વિભાગમાં અશ્વ વિષયક દુહા, કાવ્યો, લગ્નગીતો અને મરશિયા મુકાયા છે. અશ્વના એક સાથે 140 દુહાઓ અહીં પહેલી જ વાર ગ્રંથસ્થ થાય છે.

પુસ્તકનો ત્રીજો વિભાગ અશ્વપરિચયનો છે. ઘોડાંના સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, ડિંગળી અને પ્રાદેશિક બોલીઓમાં અસંખ્ય નામો છે. એમાંના થોડાં નામો અહીં આપ્યા છે. ઘોડાંની 36 અને 51 જાતિઓની નામાવલિ સાથે ક્યા પ્રદેશમાં આ જાતનો ઉછેર થતો તેની માહિતી પણ સમાવી છે. પુસ્તકનો છેલ્લો વિભાગ અભ્યાસલેખોનો છે. લેખોમાં વિદ્વત્તાનો બોજ, આડંબર કે શુષ્કતા ન આવી જાય તે રીતે પસંદગી કરી છે. ઘોડાંની ઉત્ક્રાંતિથી માંડીને અશ્વમેધ યજ્ઞ, ધર્મ, કલા, સાહિત્ય, સંસ્કૃતિ, લોકજીવન, લોકબોલી, લોકગીતોમાં અશ્વનું સંસ્કાર વર્ણવતા અલગ અલગ લેખો અપાયા છે. ગુજરાતના લોકજીવનમાં અશ્વનું સ્થાન મહત્વનું છે. સંખ્યાબંધ લોકવાર્તાઓ તેમજ કવિકથિત ઇતિહાસમાં અશ્વ-શક્તિની સમંદર-છોળો ઊડતી અનુભવાય છે. તેના પરિચય માટે ‘ભલ ઘોડા વલ વંકડા’ હાથવગી સામગ્રી છે.

કિશોર તથા યુવાન, 11 થી 18 વર્ષની વયના વિદ્યાર્થીઓને લક્ષ્યમાં રાખીને આ સચિત્ર ‘આકાશપોથી’ પુસ્તિકાની રચના કરવામાં આવી છે. પરંતુ આકાશપરિચય કરવા ઇચ્છતા કોઈપણ જિજ્ઞાસુને તે ઉપયોગમાં આવી શકે તેવી છે.

પુસ્તિકાના પ્રથમ વિભાગ ‘આકાશપરિચય’માં આકાશવિષયક પ્રાથમિક વિજ્ઞાન ચાર પ્રકરણમાં મુક્યું છે. બીજા વિભાગ ‘તારક પરિચય’માં સમગ્ર આકાશના તારાઓને વર્ષની ઋતુઓના છ વિભાગમાં વહેંચી નાખીને તેમનો પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. પરિચય શુષ્ક ન બની રહે તે માટે તારાઓ સંબંધી ટૂંકી વાર્તાઓ મૂકી લખાણને રોચક બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. છયે ઋતુઓના તારા બતાવતા છ મોટા નકશા તારકપરિચયને સરળ બનાવવામાં ઠીક ઠીક સહાયભૂત નીવડશે. ત્રીજો વિભાગ પરિશિષ્ટોનો છે. તેમાં રાશિઓ, નક્ષત્રો, તારામંડળો ઇત્યાદિ વિષયક સૂચિ અપાઈ છે. ‘આકાશપોથી’માં આપેલા વિષયની ઉપયોગિતા ઘટી નથી. આજના વિજ્ઞાનયુગમાં તે વધતી ચાલી છે.

આકાશવિજ્ઞાન વિષયક પુસ્તકો ગુજરાતીમાં અલ્પ સંખ્યામાં છે. તેમાં ‘આકાશપોથી’ અને ‘ગગનને ગોખે’ મહત્વના છે. જયમલ્લ પરમારે ‘ગગનને ગોખે’ સચિત્ર પુસ્તકમાં તારક-દર્શનની વાતો ઘણી વિગતથી કરી છે. એના વિશે વૈજ્ઞાનિક માહિતી આપવા સાથે આપણી અને પશ્ચિમની પુરાણકથાઓ તથા લોકકથાઓ, ઇતિહાસ, પ્રાચીન સંસ્કૃતિ અને સાહિત્યની રસભરી વાતો એમણે અહીં આવરી લીધી છે. ખગોળ વિજ્ઞાન જેવા ભારેખમ વિષયને આડંબર વિહીન, લોકભોગ્ય ભાષામાં રજૂ કરવાનો આ પુસ્તકનો ઉપક્રમ છે. સાથે સાથે તેમાં જરા પણ અવૈજ્ઞાનિકતા કે કાલ્પનિકતા ન આવી જાય તેનો પણ ખ્યાલ રાખવામાં આવ્યો છે. પુસ્તક કુલ 17 પ્રકરણો અને 6 પરિશિષ્ટોમાં વહેંચાયેલું છે. પ્રકરણોના નામ જોઈએ તે ‘પુનિત હરણાં’, ‘ચલાયમાન ધ્રુવ’, ‘આકાશી તોરણિયાં’, ‘મહાકાય વીંછીડો’, ‘ત્રિભંગી નૃત્ય’, ‘આકાશી અશ્વ’ વગેરે છે. પુસ્તકમાં મૂકાયેલા છ નકશા અને સંખ્યાબંધ ચિત્રો તેની ઉપયોગિતામાં વધારો કરે છે.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં હાસ્યપ્રધાન અને કટાક્ષ નવલકથાઓની સંખ્યા જૂજ છે. આ પૈકી ‘ખંડિત ક્લેવરો’ એક છે. ગાંધીજીના સત્યાગ્રહમાં જોડાયેલા લેખકે 1930 થી 1942ના 12 વર્ષ દરમ્યાન જે જોયું-અનુભવ્યું તેનું ચિત્રણ ‘ખંડિત ક્લેવરો’ નવલમાં કર્યું છે. અહીં હાસ્ય છે, તે વેદનાનું છે. આ પુસ્તક પ્રથમ વખત પ્રસિધ્ધ થયું ત્યારે ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રમાં તેણે ભારે ચર્ચા જગાવેલી. ખાસ કરીને આ પુસ્તકનો વિષય તેમજ લખાણની શૈલી અનેક વાચકોને આકર્ષી ગયેલા. પ્રણયજીવન, લગ્નજીવન અને ગૃહજીવનની વિષમતાઓમાંથી ઊભી થયેલી જે સમસ્યા સમાજને મૂંઝવી રહી છે, એને રજૂ કરવાનો અહીં ઉદ્દેશ છે. લેખક ‘ખંડિત ક્લેવરો’ નવલકથામાં માનવ સ્વભાવના સનાતન ઉપહાસનીય ભાવો, દંભ, અભિમાન, વિડંબના, અને આત્મવંચના ઉપર કટાક્ષ કરે છે.
ગાંધીયુગની આ નવલકથામાં એક સળંગ કટાક્ષદ્દષ્ટિ પરોવાયેલી છે. છતાં તેમાં સત્યનો સ્પષ્ટ ભાસ થાય છે. એટલે લેખકે આ વાર્તા કેવળ રમૂજ અર્થે લખી નથી. આપણા સમાજમાં શું ચાલે છે તે સ્પષ્ટ કહેવાનો લેખકનો ઉદ્દેશ છે. 22 પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલી આ સમસ્યાગત નવલ ઉપર અનેક ખ્યાતનામ વિવેચકોએ વિવેચનો લખ્યા છે. વાચકને સાદ્યંત જકડી રાખતી ‘ખંડિત ક્લેવરો’ ગુજરાતી હાસ્ય નવલકથાનું એક મહત્વનું પુસ્તક છે.

સત્ નામનો આધાર ગ્રામનવલકથા છે. ચાર-પાંચ પાત્રો વચ્ચે કૃત્રિમ સંઘર્ષ આલેખી કથારસ ટકાવી રાખવો એ એક વાત છે અને આખા ગામની વસ્તીને એની સીમા વચ્ચેના સંસારમાં ધબકતી આલેખવી એ બીજી વાત છે. જયમલ્લ પરમારની સર્જકતા અહીં ખીલી ઊઠી છે. દસ્તાવેજી, સામગ્રીને ભાતીગળ ઘાટ આપી એમાં રહસ્યની ઝાંય પ્રગટાવી છે. નવલકથામાં મુખ્ય પ્રશ્ન પાણીનો હોય એમ લાગે, પણ પાણી ક્યારે જીવનનું પ્રતીક બની જાય છે અને ભાવક ક્યારે સમગ્રના અનુભવમાં મુકાઈ જાય છે એની સભાનતા રહેતી નથી. હિંદીમાં જેને ‘જાનપદી ઉપન્યાસ’ કહેવાય, તેવી નવલકથા ‘સત્ નામનો આધાર’ છે. આ નવલકથાને માત્ર વાર્તા તરીકે ન વાંચતાં, તેની આસ્વાદ્ય ઈમારતને પણ તપાસવા જેવી છે. કથામાં સમર્પણ અને બલિદાનની કથાઓ દ્દષ્ટાંત તરીકે વણાઈ છે. લેખકની બળકટ ભાષા, રસદાર વર્ણનો અને ચોટદાર નિરૂપણશક્તિ નવલકથાને રોચક બનાવે છે. દેશની સ્વતંત્રતા પહેલાં ગામડાઓમાં રહેલી મુખીપ્રથા અને ખેલાતી કૂટનીતિનું અહીં નિરૂપણ છે. આઝાદીના છ દાયકા પછી આ પ્રશ્નો અલગ રીતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પ્રસ્તુત નવલકથા સત્ય ઘટના પર આધારિત પ્રસંગોમાંથી વણી છે, તેથી ઘટનાક્રમને અનુરૂપ તેનો અંત આવ્યો છે.

સમગ્ર કથા ધરતીના માનવો, તેમની ખુમારી, તેમની વચ્ચે ખેલાતા છળકપટ, તેમની આશા અને અરમાનો પર રચાયેલી છે.

નવલકથા પછી જયમલ્લભાઈએ લખેલી 19 નવલિકાઓ પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ કરી છે. ટૂંકી વાર્તાઓનું કેન્દ્રબિંદુ ઇતિહાસ, લોકકથા કે સમાજજીવન રહ્યા છે. આ વાર્તાઓમાં વિષયનું વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. વ્યાપક ભ્રમણ, અનેક વ્યક્તિઓ સાથેના સંબંધો, ઉઘાડી આંખે કરેલું નિરીક્ષણ, રખડપટ્ટી-એ બધામાંથી જયમલ્લભાઈએ વિષયવસ્તુ તારવી તેને પોતાની કલ્પનાથી નવલિકાનો શબ્દદેહ આપ્યો છે.

લોકસાહિત્યમાં લોકગીતોનું મહત્વ અનેરૂં છે. લોકગીતોમાં લોકોની લાગણી, પરંપરા તથા જીવન જીવવાની સમગ્ર શૈલી કલાત્મક ઢબે વણાયેલી હોય છે. લોકગીતો લોકોનાં જીવન સાથે વણાયેલા હોવાથી તેમનું અસ્તિત્વ જીવંત છે. આ પુસ્તકમાં કુલ 38 લેખો સંગ્રહાયા છે. જયમલ્લ પરમાર લખે છે તેમ : ‘લોકસાહિત્ય માત્ર રસદર્શન નથી, પ્રથમ તો એ જીવનદર્શન છે. આજ સુધી આપણી સામે એનું રસદર્શન જ રહ્યું છે, તેથી જીવનદર્શન ભૂલાયું છે. લોકસાહિત્ય મનોવ્યાપારનું સાહિત્ય નથી, પણ મન સાથેના જીવનનું, એટલે જીવનનિષ્ઠ સાહિત્ય છે.’

લોકગીતોના વિભિન્ન પહેલુઓ અંગે જયમલ્લભાઈએ વિશદ્ છણાવટ કરતા લખેલા તમામ લખાણો અહીં એક સાથે સુલભ બને છે. તેમણે સંગ્રહિત કરેલા વિવિધ લોકગીતો પણ અહીં મૂક્યા છે. તેમાંથી લોકગીતોનું એક સુઘટ્ટ ચિત્ર વાચકોની નજર સમક્ષ ખડું થાય છે. લોકગીતોનો ઉદભવ, વર્ગીકરણ, વિશેષતા, મર્યાદાઓ, લોકજીવનનાં અભિન્ન અંગ તરીકે લોકગીતો – એમ જુદા જુદા દ્દષ્ટિકોણથી જયમલ્લભાઈએ લોકગીતોની મૂલવણી કરી છે. 100 સંપૂર્ણ લોકગીતો અને 140 લોકગીતોના અમુક અંશો અહીં ગ્રંથસ્થ થયા છે. લોકગીતોમાં પ્રકૃતિ, પક્ષીઓ, મોર, અશ્વ કેવા અને કેટલા વણાઈ ગયેલા છે તે અહીં સમાવિષ્ટ લોકગીતોના વાચનથી ખ્યાલ આવે છે. લોકગીતોનું વિશદ્ વર્ગીકરણ સૌપ્રથમ ગુજરાતી લોકસાહિત્યમાં જયમલ્લભાઈએ કરેલું છે.
લોકસાહિત્યના ડાયરાઓમાં પ્રવેશેલા દૂષણો, તેનું સ્થૂળ બનતું સ્વરૂપ અને મર્યાદાઓ અંગે છેક 1974માં જયમલ્લભાઈ જોઈ શકેલા. ‘લોકસાહિત્યના આધુનિક ડાયરા’નો લેખ તેમના વિચારો અને લોકસાહિત્ય પાસે શું અભિપ્રેત છે તે સમજવામાં ઉપયોગી પુરવાર થશે. લોકગીતોનો ઉદભવ, લક્ષણો અને પરિભાષા, લોકગીતોના સ્વર અને તાલ, લોકગીતો અને સ્વરભાવ, ઢાળ અને તાલનો મસ્ત-ગંભીર પ્રકાર  મણિયારો, સામેરીની સાખીઓ, તરણેતરના મેળાના લોકગીતો ઇત્યાદિ પ્રકરણો મહત્વ ધરાવે છે. સામેરીની સાખીઓ અને મણિયારા વિશે લેખક અહીં પાયારૂપ પ્રકાશ પાડે છે, જે આ પૂર્વે કોઈ લેખકોએ પાડ્યો નથી.

લોકગીતોના એક પ્રકાર લગ્નગીતો વિષેના ત્રણ પ્રકરણો પણ અહીં સમાવાયા છે. રાજસ્થાનના ભોપા અને તેમના ગીતો, ભીલગીતો, મેઘગીતો અને હોળીનાં ગીતો ઉપર ગુજરાતી લોકગીતોમાં બહુ ઓછું ખેડાણ થયું છે. જયમલ્લભાઈના આ વિષયના લખાણોમાંથી એક નવી દિશા અભ્યાસીઓ માટે ખૂલે છે. છેલ્લે ગુજરાતની બે ભૂતકાલીન ખ્યાતનામ સંસ્થાઓ-ભૂજની લખપત વ્રજભાષા પાઠશાળા અને જૂનાગઢના લોકસાહિત્ય વિદ્યાલય અંગેના લેખો મૂક્યા છે. આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ લખી છે.

‘લોક’નો એક અર્થ થાય છે દર્શન. ભારતીય દાર્શનિકો સંસ્કૃતિનો અર્થ કરે છે, પ્રકાશમાં રહેવું અને પ્રકાશને માર્ગે લઈ જવું તે. એટલે લોકધર્મ-લોકસંગ્રહ-લોકકલ્યાણને માર્ગે જવું અને બીજાને લઈ જવા તે. લોક, એની સંસ્કૃતિને એના સાહિત્યના ઉદગમ, વિકાસ, વ્યાખ્યા, સ્વરૂપ અને લક્ષણો અંગે આપણે ત્યાં ઠીક ઠીક અનાવસ્થા પ્રવર્તે છે. ગેરસમજણોનાં ગૂંચવાયેલાં જાળાં ભેદીને એમાંથી લોકસાહિત્યના સાચા સ્વરૂપને પામવાનું રહે છે. લોકવાણીને સાહિત્યિક પ્રતિષ્ઠા આપનાર પુરોગામીઓનો ગૌરવવંતો વારસો; ત્યાર પછીના લોકસાહિત્યના સંશોધન, સંપાદન અને લેખન-પ્રકાશનનું સ્વરૂપ, એનું મનોરંજક સ્વરૂપ; એ બધાની રજૂઆતમાં ચાલી રહેલી લોકસાહિત્ય અને ઇતિહાસની ભેળસેળ, મધ્યયુગી માનસના પડઘા અને પ્રત્યાઘાત, શૈક્ષણિક સ્થિતિ, લોકસાહિત્યનાં બળાબળો ને સાહિત્યિક સત્વો વગેરેની આ પુસ્તકમાં વિચારણા કરવામાં આવી છે. ‘લોક’ અને ‘શિષ્ટ’ વચ્ચેના તાત્વિક તફાવતની અહીં પહેલી જ વાર છણાવટ થાય છે.

પુસ્તકના પહેલા ત્રણ પ્રકરણોમાં જયમલ્લભાઈએ પોતાની જીવનકથા આપી છે. ‘લોકસાહિત્યઃ વ્યાખ્યા, સ્વરૂપ અને વિસ્તાર’, ‘શું છે આ લોક શબ્દ !’, ‘લોકસાહિત્યના પ્રાણપ્રશ્નો’, ‘લોકસાહિત્ય એટલે શું ?’ વગેરે આ પુસ્તકના પ્રકરણો છે. ગુજરાતની યુનિવર્સિટી-ઓમાં અનુસ્નાતક કક્ષાએ પાઠ્યપુસ્તક તથા સંદર્ભગ્રંથ તરીકે આ પુસ્તક રહ્યું છે. લોકસાહિત્યમાં થતી છેતરપિંડી બારામાં લેખકે અલગ પ્રકરણ આપ્યું છે. સૌરાષ્ટ્રમાંથી દક્ષિણ ભારતમાં થયેલા સ્થળાંતરો વિષે પુસ્તકમાં વિસ્તૃત લેખ આપવામાં આવ્યો છે. સંસ્કૃતિ વિષયક ચાર પ્રકરણો, મેઘાણી અંગે બે પ્રકરણો રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના જીવન-સાહિત્ય બારામાં વિગતપૂર્ણ આલેખ પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ છે.

જયમલ્લભાઈ ઉપર જે કેટલીક વ્યક્તિઓની ઊંડી છાપ હતી તે પૈકી હમીરજી ગોહિલ એક હતા. હમીરજી ગોહિલ અંગે તેમણે ઇતિહાસને વફાદાર રહીને લખેલા લેખો આ પુસ્તકમાં એક સાથે સુલભ બને છે. લોકવાર્તામાં ઇતિહાસ રહેલો છે, પણ ઇતિહાસ લોકવાર્તા નથી, તેવી જયમલ્લભાઈની સ્પષ્ટ માન્યતા, એટલે તેમનાં લખાણોમાં ઇતિહાસને વફાદાર રહેવાની દ્દષ્ટિ આપોઆપ આવી જતી. તેઓ કહેતા કે કોઈ પણ વીર નર અથવા નારીના જીવનની આસપાસ વણાયેલા ચમત્કારો, કલ્પનાઓ તથા બિનતાર્કિક વાતો ગૌણ છે. જરૂર છે પ્રતાપી વ્યક્તિત્વને સમજવાની. એ બાબતને નજર સમક્ષ રાખીને આ પુસ્તકનું લેખન કરવામાં આવ્યું છે.

હમીરજીએ સોમનાથ માટે પ્રાણ આપ્યા. સોમનાથનો ભૂતકાળ અને હમીરજી અભિન્ન છે, એટલે સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગનો લેખ પ્રારંભમાં અહીં મૂક્યો છે. શિવાલયની રચનાનો લેખ અને શંકર ભગવાનની સ્તુતિઓ પણ વાચકોને ગમશે. હમીરજી, વેગડા ભીલા, રાજલ અંગે પુસ્તકમાં પ્રમાણભૂત માહિતી આપવામાં આવી છે. હમીરજીના જીવન તેમજ ઇતિહાસ બારામાં પ્રવર્તતી ગેરસમજો દૂર કરવાનો અહીં પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. આઈ નાગબાઈએ હમીરજી અંગે કહેલા મરશિયા તેના અર્થ સાથે અહીં મૂકવામાં આવ્યા છે, જે પુસ્તકની ઉપયોગિતામાં વધારો કરે છે.

સિંહ ઉપરના લેખો કે પુસ્તકો લખવાનું નવી વાત નથી. ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો છેલ્લા સાત-આઠ દાયકાથી સિંહ વિષે લખાય છે. છેલ્લા અઢી દાયકામાં સિંહના વૈજ્ઞાનિક ઢબે કરવામાં આવતા અભ્યાસમાં પણ ઘણી પ્રગતિ સધાઈ છે. ગિરના સિંહ અંગે અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં કેટલાક સચિત્ર લેખો તથા પુસ્તકો આ સમયગાળામાં પ્રસિધ્ધ થયા છે. ‘વાઈલ્ડ લાઈફ’નું ક્ષેત્ર અભ્યાસ માટે ખૂલ્યું છે. પણ ગુજરાતના સિંહો, તેની સાથે સંકળાયેલી લોકવાર્તાઓ, સિંહ સામે ઝૂઝનાર પરાક્રમી વીરો, મરદ પશુઓ, લોકભાષામાં જ લખાયેલા સિંહ વિષયક અભ્યાસલેખો વગેરે દ્દષ્ટિએ જોઈએ તો આ પ્રકારના પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં અલ્પ છે. ‘લોકસાહિત્યની સિંહકથાઓ’ તેમાં મૂલ્યવાન ઉમેરણ છે.

પુસ્તકને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચ્યું છે. પહેલો વિભાગ સિંહની લોકવાર્તાઓનો છે. નજરે જોયેલા અથવા નજીકના ભૂતકાળમાં સાંભળેલા પ્રસંગોને અહીં જે તે લેખકોએ વાર્તાદેહ આપ્યો છે. સૌરાષ્ટ્રના લોકજીવન અને સિંહને અલગ તારવી ન શકાય એની ગવાહી આ લોકવાર્તાઓ આપે છે. સિંહની અને તેના જેવા જ મરદ આદમીઓની આટલી સંખ્યામાં વાતો ગુજરાતીમાં આ કદાચ સૌપ્રથમ વાચકોને વાંચવા મળશે. સિંહ વિકરાળ છે, તો ઝિંદાદિલ પણ છે. તેની સાથે રહેતા માનવીઓની દિલ થંભાવતી સત્યઘટનાત્મક કથાઓથી ‘લોકસાહિત્યની સિંહકથાઓ’  પુસ્તક સભર છે. હજી 50 થી 85 વર્ષ પહેલાં સુધીની આ સત્ય ઘટનાઓ બહુ દૂરના ભૂતકાળની વાત નથી અને તેને નજરે જોયેલા લેખકોએ જ શબ્દસ્થ કરી હોય એ પુસ્તકનું બહુ મહત્વનું પાસું છે.

બીજો વિભાગ સિંહના ગીતો, દુહાઓ અને ગીતકથાઓનો છે. ત્રીજા વિભાગમાં સિંહ વિષયક છ અભ્યાસલેખો સમાવાયા છે. સિંહ અને માનવીની વીરતા, ધીરતા, ઊર્મિલતા અને સૂઝબૂઝ આ પુસ્તકમાં વાંચવા મળે છે. આ પુસ્તક સાથે ‘ઊર્મિનવરચના’ના કુલ 11 વિશેષાંકો પુસ્તકોરૂપે સુલભ બન્યા છે. સિંહ, અશ્વ અને નદી ગુજરાતનું ભૂષણ છે. અશ્વને રાખનારો વર્ગ જેમ વધ્યો છે, તેમ સિંહને તેના અસલી પર્યાવરણમાં જોવા દર વર્ષે સેંકડોની સંખ્યામાં પ્રવાસીઓ ગિરનાં જંગલમાં આવે છે. સિંહ જેવા સક્ષમ પ્રાણીનું અને જવાંમર્દ માનવીઓનું લોકોમાંથી મેળવેલું સાહિત્ય ગ્રંથાકારે અહીં સુલભ બન્યું છે.

પ્રસ્તુત પુસ્તક જયમલ્લ પરમારના ગુજરાતની લોકકથાઓ પરના લોકતાત્વિક-લોકસાંસ્કૃતિક અભ્યાસ પરના કુલ 33 લેખોનો સંગ્રહ છે. જયમલ્લભાઈએ ઇ.સ. 1967થી 1991 સુધીના કુલ 24 વર્ષ ‘ઊર્મિનવરચના’નું સંપાદન કર્યું. આ સામયિકનો હેતુ એક તરફથી ગુજરાતી કંઠસ્થ પરંપરાના લોકસાહિત્યને લિખિત સંપાદિત રૂપમાં મૂકી આપવાનો હતો, તો બીજી તરફ, લોકવિદ્યાના એક મહત્વના અને વિશેષ વ્યાપક તથા લોકપ્રિય એવા લોકસાહિત્યના શાસ્ત્રીય અભ્યાસને લગતાં અનેક પાસાંઓની ચર્ચા-વિચારણા કરવાનો હતો. ગુજરાત તેની લોકકથાઓ અને લોકગીતો માટે મશહૂર છે. પરંતુ લોકવાર્તાઓની શાસ્ત્રીય ઢબે છણાવટ કરતા પુસ્તકો ગુજરાતીમાં જૂજ છે. લોકવાર્તાઓમાં પ્રચલિત ખોટાં મૂલ્યો, અંધશ્રધ્ધા, વહેમ, ભ્રમ વગેરે જન્માવે, દ્દઢ કરે એવાં તત્વો પર લેખકે આંગળી મૂકી સ્પષ્ટ કરી બતાવ્યાં છે અને તેની આકરી આલોચના પણ કરી છે.

જયમલ્લભાઈની લોકસાહિત્ય-વિષયક વિભાવનાનું બીજું ધ્યાનપાત્ર લક્ષણ છે, સ્વાનુભવ આધારિત વિવેચન. લોકો અને ગ્રામજીવનનો એમનો સીધો, નિકટનો, લાંબો અનુભવ જયમલ્લભાઈને લોકસાહિત્યને સમજવામાં અને સમજાવવામાં સહાયભૂત થાય છે. લેખકના તમામ પુસ્તકોમાં આ લક્ષણ સ્પષ્ટપણે ઉપસી આવેલું જોઈ શકાય છે.

લોકવાર્તાઓના વિભિન્ન પહેલુઓ અંગે તેમણે વિશદ્ છણાવટ કરતા લખેલા તમામ લખાણો અહીં એક સાથે સુલભ બન્યા છે. નમૂના માટે તેમણે સંપાદિત કરેલી બે લોકવાર્તાઓ પણ મુકી છે. અલગ અલગ પુસ્તકોની પ્રસ્તાવના અથવા આવકારરૂપે જયમલ્લભાઈએ લખેલા લખાણો પણ અહીં ગ્રંથસ્થ કરવામાં આવ્યા છે. પુસ્તકના કેટલાક પ્રકરણોના શીર્ષક જોઈએ તો - ‘લોકકથા-વારતા’, ‘વાર્તાકથનની કલા’, ‘વાર્તાકથન અને શિક્ષણ’, ‘લોકકથાઓ અને પરચાઓ’, ‘લોકવાર્તા, સિનેમા ને સંસ્કૃતિ’ વગેરે. વાર્તાકથનની કલા બારામાં અભ્યાસલેખ સૌપ્રથમ જયમલ્લભાઈએ લખ્યો હતો. તે રીતે વાર્તા કહેનાર કલાકાર માટે ‘કથક’ શબ્દનો ઉપયોગ પણ તેમણે જ પ્રથમ વાર કર્યો હતો. ગુજરાતી લોકકથા સાહિત્યમાં નદીઓ, સિંહ, ભૂત-પ્રેતની કથાઓ પ્રકાશમાં આણવાનું શ્રેય જયમલ્લભાઈને જાય છે.

લોકભરત – પછી તે ગૃહ અને પશુ-શણગાર હોય કે માનવ-પહેરવેશ હોય – જયમલ્લભાઈએ તદવિષયક લખેલા લખાણો આ સચિત્ર પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ કરવામાં આવ્યા છે. સૌરાષ્ટ્રનું લોકભરત, તેના વિવિધ ઘરાનાઓ, લોકોત્સવ, ઘરખોરડાંના રૂપ, ઓરડાનાં શણગાર, એમ વિભિન્ન દ્દષ્ટિકોણથી જયમલ્લભાઈએ લોકકલાની મૂલવણી કરી સાર તારવી આપ્યો છે કે ‘આ બધી કલાઓ લોકજીવનમાં વ્યાપ્ત થયેલી છે. જેમની આ કલા છે, તેમને આની કોઈ નવાઈ નથી.’

સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ જેને માટે સુખ્યાત છે તે હીર અને મોતીભરતની કલાનો ઇતિહાસ જયમલ્લભાઈ આપે છે. દરેક જાતિના ભરતમાં રહેલી વિશેષતાઓ તેમણે ઉદાહરણો સહિત રજૂ કરી છે. લખાણોમાં નકરા વર્ણનને કારણે શુષ્ક્તા ન આવી જાય તે માટે જરૂર જણાય ત્યાં લોકગીતો અથવા તેની કડીઓ મુકી લખાણને તેમણે રસભર્યું બનાવ્યું છે. બાળકો, નારીઓ તેમજ પુરુષોના રંગીન તથા ભરત ભરેલા પહેરવેશના ઊંડાણ સુધી જયમલ્લભાઈ ગયા છે. પહેરવેશ, આભૂષણો ઇત્યાદિ સાથે લોકગીતોને જોડતા જઈને આપણી લોકસંસ્કૃતિ કેટલી વ્યાપક છે, તેનો તલસ્પર્શી પરિચય અહીં તેમણે કરાવ્યો છે. ગ્રામનારીની કલાસૂઝ, રંગની મિલાવટ, ભરતગૂંથણનો કસબ વાંચતા જઈએ તેમ તેમ એ નારીની મહત્તાનો અંદાજ મળે છે.

લોકજીવન સાથે સમાવિષ્ટ હોવાને કારણે આ પુસ્તકમાં ખાદ્યપદાર્થો, હોકો, લાકડી, ગીલોલના લેખો સમાવ્યા છે. કાશ્મીરની વિશ્વવિખ્યાત ‘પેપરમેશી’ કલા અંગે લખાયેલો દીર્ઘ લેખ અહીં તે કલાને સમજવા માટે મુક્યો છે. કાશ્મીરની આ કલા બારામાં ગુજરાતીમાં ભાગ્યે જ લખાયું છે. પુસ્તકના કેટલાક પ્રકરણોના શીર્ષક જોઈએ તો ‘હીરનો સંસ્કાર અને હીરભરત’, ‘જાતિગત ભરત અને તેની વિશેષતાઓ’, ‘નારીનાં આભૂષણો’, ‘કલામય મોતીગૂંથણ’, ‘મોતીના દુહા અને છકડિયા’ વગેરે.

શેખચલ્લી એ જગતના રમૂજી વાર્તા સાહિત્યનો બેનમૂન નાયક છે. ક્યાંક ડોન ક્વીક ઝોટ રૂપે, ક્યાંક પરાક્રમ કરતા અડવા રૂપે, તો ક્યાંક નાટકના વિદૂષક રંગલા રૂપે. અંગ્રેજી સાહસકથાઓમાં કોઈ એક પાત્રના પરાક્રમની આસપાસ જ બધી વસ્તુગૂંથણી થાય છે. વાચકના દિલમાં પશુ, પંખી, પ્રાણી કે કુદરતની નહીં પણ પરાક્રમી વીરનાં સાહસ કર્મોની જ તસવીર રમ્યા કરે છે. તેનાથી વિપરિત શેખચલ્લીની આ ચાર સચિત્ર કિશોરકથાવલિમાં સૃષ્ટિના ઘટકોને વધારે મહત્વ અપાયું છે અને શેખચલ્લી તેમાં એક સળંગ સૂત્રરૂપે પરોવાયેલો છે. આદિથી અંત સુધી, એક પછી એક અનેકવિધ મૂંઝવણોમાં મૂકાયે જતાં શેખચલ્લીથી માર્ગ કાઢવા જે રમૂજી નુસખાઓ અપનાવાય છે તે આ વાર્તાશ્રેણીનો અનુબંધ છે.

‘શીલવંતી નારીઓ’ના આ ગ્રંથમાં લોકસંસ્કૃતિની સીમા નિશ્ચિત કરીને તેમાં સ્ત્રીત્વના વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ તરફ ધ્યાન દોરવાની કોશિશ કરવામાં આવી છે. માત્ર સ્ત્રીઓને જ કેન્દ્રમાં રાખીને સંપાદિત કરવામાં આવેલા આ પુસ્તકમાં સ્ત્રીમાં રહેલા આગવા દૈવતની ઝલક જોવા મળે છે. સ્ત્રીમાં રહેલા પ્રેમ, વાત્સલ્ય, ખુમારી, ફનાગીરી, સ્વાર્પણ, ઉદારતા, પરાક્રમ, સાહસ, ભક્તિ વગેરે વિશેષ ગુણોનું ભરપૂર દર્શન આ પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ લોકવાર્તાઓ, કાવ્યો, દુહા અને અભ્યાસલેખોમાં થાય છે. જયમલ્લ પરમારના બે નિરીક્ષણો ધ્યાનાર્હ છે  ‘લોકગીતોમાં સ્ત્રીઓએ પોતાનો સંપૂર્ણ આત્મા ઠાલવ્યો છે. આ સ્ત્રી-વાઙમયમાંથી માતૃશક્તિની પ્રતિભા પ્રગટે છે.’ અને ‘રૂપ એ કહેવાય કે જે જીવન સમસ્તને રૂપાળું બનાવે.’
પુસ્તક બે વિભાગમાં વહેંચાયેલું છે. પહેલા વિભાગમાં નારીજીવનના વિભિન્ન પહેલુઓનો પરિચય કરાવતી 24 લોકકથાઓ છે. ‘મીટે ન ભાળું માંગડો’માં માંગડાવાળા અને પદ્માવતીની 32 પૃષ્ઠોમાં વિસ્તરેલી કથા સૌપ્રથમ ગ્રંથસ્થ થઈ છે. પ્રેમ, ત્યાગ, તપશ્ચર્યા, સ્વાર્પણ, દિલેરી અને જવાંમર્દીને કથતી આ તમામ લોકકથાઓ રસાળ બાનીમાં સ્ત્રીઓના અલગ અલગ પહેલુઓનો પરિચય કરાવે છે. કુલ 24 લોકકથાઓ પૈકી સાત, જયમલ્લ પરમાર લિખિત છે.
પુસ્તકનો બીજો વિભાગ અભ્યાસલેખોનો છે. જેમાં તેર લેખો સમાવિષ્ટ છે. આ પૈકીના નવ લેખો જયમલ્લ પરમારે લખેલા છે. આ અભ્યાસલેખોમાં ઊંડાણની સાથે રસાળતા તેમજ તરલતા છે. નારી-જીવનનો તાગ પામવાની તેમાં કોશિશ કરવામાં આવી છે. જયમલ્લભાઈએ પોતાના લેખોમાં નારી-જીવનનાં વિવિધ પાસાં સમગ્રપણે રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. કેટલાક લેખો જોઈએ તો ‘નારીજીવનનંધ અભ્યાસક્ષેત્ર’, ‘લોકગીતોમાં નારીભાવો’, ‘લોકસંસ્કૃતિમાં ભાઈ-બહેનનો સંબંધ’, ‘લોકજીવનમાં નારીનું સૌંદર્ય અને પ્રતિભા’, ‘લગ્નગીતોમાં વરકન્યાની પસંદગી’, ‘નારી તું નારાયણી’, ‘લોકગીતોમાં નારીના વસ્ત્રો, અલંકારો અને કલાપરખ’ વગેરે.
‘લોકસંસ્કૃતિમાં ભાઈ-બહેનનો સંબંધ’ની ચર્ચા ઘણી રોચક બની છે. જયમલ્લ પરમારે યથાર્થ નોંધ્યું છે : ‘આપણા શિષ્ટ સાહિત્યમાં બંધુ-ભગિનીના પરમ સ્નેહનું આવું ચિત્રણ ઘણું ઓછું જોવા મળે છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં પ્રિતમ-પ્રેયસીનાં જ દર્શન થાય છે.’ ‘શીલવંતી નારીઓ’નું આ પુસ્તક સ્ત્રીને પોતાની આત્મશક્તિનો, આત્મગૌરવનો, સમાજમાં પોતાના વિશિષ્ટ સ્થાનનો તેમજ પોતાના વિશિષ્ટ કર્તવ્યનો બોધ કરાવવામાં નિમિત્ત બને છે.

 લોકવાર્તાઓ ઊર્મિઓને ઝણઝણાવે છે, આતુરતા ઉત્પન્ન કરે છે, જિજ્ઞાસા જગાડે છે. આજે તો સમાજરચના ઘણી બદલાઈ ગઈ છે. સાંજ પડે ને આંગણે કે ઓસરીમાં ખાટલો ઢાળીને દાદી કે દાદા વાર્તા કરતાં હોય, છોકરાં ટોળે વળીને ટહુકાં કરતાં એકતાન થઈ ગયાં હોય અને દાદા-દાદીનો અનુભવનીચોડ વાર્તા દ્વારા પીતાં હોય એવાં દ્દશ્યો હવે નજરે પડતાં નથી. બાળકને રમતાં-કૂદતાં જે મળતું તે આજે નથી મળતું. બાળકોની એક આખી મનોસૃષ્ટિ વાર્તાઓ દ્વારા રચાતી જાય. વાર્તા એવું અમોઘ સાધન છે કે આનંદ આપતાં આપતાં જ શિક્ષણ અપાતું જાય. કથનમાં જેટલો આનંદ વાર્તાઓએ પ્રજાજનોને આપ્યો છે, તેટલો જ આનંદ એણે વાંચનમાં પણ લોકોને આપ્યો છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં કિશોરો અને યુવાનોને રસ પડે એવી વીસ લોકવાર્તાઓ સંઘરવામાં આવી છે.
વાર્તાઓનાં શીર્ષક જોઈએ તો - ‘સુખુ અને દુઃખુ’, ‘નાગકુમારી’, ‘ખોપરીનો પોકાર’, ‘અખૂટ હાંડલી’, ‘પરવાળાંની શોધ’, ‘કાંકણમાળા’, ‘ભાઈઓનું વહાલ’, ‘શનિ અને લક્ષ્મી’, ‘કોના નસીબનું કોણ ખાય !’ વગેરે.

આપણી લોકકથાઓનાં આ પુસ્તકમાં પહેલો વિભાગ ‘ચાતુરીની વાતો’નો છે. તેમાં હિંદનાં જુદાં-જુદાં પ્રાંતોની ચોરકથાઓ તેમજ અક્કલ-હોશિયારીની અન્ય કથાઓ સંઘરવામાં આવી છે. ચોરી જેવાં હીન વ્યવસાયનો પ્રચાર કરવા આ વાર્તાઓ લખાઈ નથી. એનો ઉદ્દેશ તો લોકસાહિત્યની એક વિશિષ્ટતા-ચાતુરીની કળા બતાવવા પૂરતો જ છે. આ વાર્તાના - ચોરો ચોરી કરવા નીકળે છે ખરા, પણ એમાં તેઓ કેવી ચાતુરી વાપરે છે તેની રજૂઆત છે. આ ચાતુરી લોકો પર વપરાય છે, તે કરતાં વિશેષ તો ચોર બીજા ચોરની સામે વાપરતાં આવે છે.

એકની ચાતુરી બીજા તોડે છે, તો બીજાની ચાતુરી પહેલો કાપે છે અને ચાતુરીને પરાકાષ્ઠા તરફ પહોંચાડતાં જાય છે. ચાતુરીની વાતો લોકકથાશાસ્ત્રનો એક મહત્વનો વિભાગ ગણાય છે. તેની શાસ્ત્રીય છણાવટ પણ થઈ છે. ચાતુરીની વાતો લોકોને ગમે તે જ આ કથાઓ પાછળનો મૂળભૂત હેતુ છે.

પુસ્તકનો બીજો વિભાગ ‘રાજસ્થાનની વાતો’નો છે. રાજસ્થાનની સાત લોકવાર્તાઓ અહીં પ્રસિદ્ધ થઈ છે. તેમાં ‘મોતી પદમણી’, ‘જગદેવ પરમાર’, ‘જુધ્ધે કેતા જગમાલ !’ વગેરે છે. રાજસ્થાનની ભાતીગળ લોકવાર્તાઓ જે અહીં વાંચવા મળે છે તેમાં સ્થાનિક, ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક સંનિવેશ પણ ગુંથાતો આવ્યો છે.

જયમલ્લ પરમારના મૃત્યુ પછી ફક્ત નવ માસના સમયમાં તૈયાર કરવામાં આવેલાં 435 પાનાંનાં આ સચિત્ર સ્મૃતિ-અધ્યયન ગ્રંથમાં ગુજરાતની વિવિધ ક્ષેત્રની ટોચની 95 વ્યક્તિઓએ જયમલ્લભાઈનાં જીવન, કાર્ય તેમજ સાહિત્યની વિશદ્ તથા વિવિધરંગી છણાવટ કરી છે. ગુજરાતી ભાષાના સાહિત્યકારો બારામાં વ્યાપક રીતે લખાયું હોય એવા બનાવો જૂજ છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક તેમાં મહત્વનું ઉમેરણ છે.
જયમલ્લભાઈનું આઠ દાયકાનું જીવન નાનાવિધ તબક્કામાં વહેંચાયેલું છે. એમનાં તમામ સ્વરૂપોનું આછું દર્શન કરાવવાનો ‘લોકસંસ્કૃતિનું બીલીપત્ર’ પુસ્તકમાં પ્રયાસ થયો છે. કોઈ પણ લેખ અથવા પત્ર વાંચો, તેમાં જયમલ્લભાઈના ધન્ય જીવનની વાત એકસરખી સૌનાં અંતરમાંથી બોલતી સંભળાશે.
જયમલ્લભાઈનાં જીવનમાં બહુવિધતા હતી, પણ રંગ તો એક જ હતો. એ રંગ તે સમાજ પાસેથી ઓછામાં ઓછું લઈને સમાજને વધારેમાં વધારે આપવાનો. જયમલ્લભાઈએ લોકસાહિત્યનો જીવનસાધના તરીકે સ્વીકાર કર્યો. ‘લોક’ તેમને મન કોઈ શબ્દ ન હતો, પણ સેંકડો વર્ષોની ઉજ્જ્વળ પરંપરાનું પ્રતીક હતો. તેમનું વ્યક્તિત્વ એવું હતું કે-જે તેમના પરિચયમાં આવ્યાં હોય તેઓ ભૂલી શકતા નહીં. સંસારમાં કેટલીક વ્યક્તિઓને ઈશ્વર માત્ર સુગંધ પ્રસરાવવા જ મોકલે છે. જયમલ્લભાઈ ઈશ્વરની આ લીલાનાં પ્રતીક હતાં. તેનું ફળ ‘લોકસંસ્કૃતિનું બીલીપત્ર’માં નજરે પડે છે. ગુજરાતનાં કોઈ સરસ્વતીપુત્ર માટે 95 સન્માન્ય લેખકો-કવિઓ તેમનાં લખાણો મોકલી આપે તેવી ઘટના ભાગ્યે જ બની છે.
‘લોકસંસ્કૃતિનું બીલીપત્ર’ પુસ્તક ફક્ત શ્રદ્ધાંજલિગ્રંથ બની ન રહે એ જોવાનો સંપાદકનો ઉદ્દેશ છે. સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતનાં સાંસ્કૃતિક તેમજ સામાજિક જીવનના કેટલાંક પૃષ્ઠોને આ પુસ્તક અંતર્ગત આવરી લેવાયેલ છે.

સાહિત્યકારોનાં પત્રોનાં પ્રકાશનની એક પરંપરા ગુજરાતી સાહિત્યમાં છે. જયમલ્લભાઈનો સાહિત્યકારો સાથેનો પત્રવ્યવહાર કેટલો અંગત છતાં કેટલો બિનંગત અને વ્યાપકરૂપનો છે, તેનો પરિચય ચારણી સાહિત્યનાં આરૂઢ વિદ્વાન અને લીંબડીના રાજકવિ શંકરદાનજી દેથા ઉપર લખાયેલા તથા અહીં ગ્રંથસ્થ થયેલાં પત્રોમાંથી વાંચવા મળે છે.
જયમલ્લભાઈ જેવાં લોકસંસ્કૃતિનાં વેધુ સમક્ષ ઠાલવેલી અંતરનાં ઊંડાણનાં-ચિત્તની વાતુની પત્રપટારી અહીં સંદર્ભોનાં અંકોડાને અકબંધ રાખીને પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે. પુસ્તકનાં પ્રથમ વિભાગનાં પહેલા પાંચ લેખો ચારણી કવિતા અને શંકરદાનજી વિશે જયમલ્લભાઈએ લખેલાં છે. જૂની પેઢીનાં ચારણ કવિઓ સત્યવક્તા અને સત્યને પક્ષે રહેતા આવેલા. કવિ-પરંપરાની આ ઉજળી બાજુનો પરિચય સંચયનાં પ્રથમ લેખ ‘પ્રાકૃતિક કવિતાનાં અરમાન’માંથી મળે છે. પુસ્તકને વધારે અર્થસભર અને રસાળ બનાવવા માટે અને જે-તે ઘટનાનો સંદર્ભ સમજાય તે હેતુથી પુસ્તકમાં પ્રત્યેક અગત્યનાં બનાવોનાં લેખિત સંદર્ભો મુક્યાં છે. જયમલ્લભાઈનું ગદ્ય સંઘેડાઉતાર છે. તેનો પરિચય તેમના પ્રત્યેક પુસ્તકની જેમ આ પત્રસંચયમાં પણ મળે છે.

વિનોબાજીના ‘ભૂદાન’ આંદોલનને કેન્દ્રમાં રાખીને આ નાટકનું લેખન થયું હતું. ઈ. સ. 1954થી ઈ. સ. 1961 સુધીનાં સાત વર્ષો દરમિયાન ગુજરાત તેમજ મુંબઈમાં ‘ભૂદાન’ નાટકનાં શતાધિક શો થયાં હતાં. સમકાલીન સમયનાં મુખ્ય-મુખ્ય પ્રશ્નો કોઈ પણ સર્જન માટે વસ્તુ તરીકે પસંદ કરવા એ એક દ્દષ્ટિએ સહેલું તો બીજી દ્દષ્ટિએ અઘરૂં કામ છે. વિનોબાજીની ભૂદાન પ્રવૃત્તિ ગત સદીનાં પાંચમાં અને છઠ્ઠા દાયકાની મહત્વની પ્રવૃત્તિ હતી. ‘ભૂદાન’ પ્રવૃત્તિનાં કેન્દ્રવર્તી વિચારને નાટ્ય થકી જયમલ્લભાઈએ અહીં કલાત્મક ઘાટ આપ્યો છે. આ નાટકમાં પ્રત્યેક પાત્રનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ જળવાયું છે. ત્રિઅંકી નાટકમાં રસ સાદ્યંત જળવાઈ રહે છે. નાટકની વસ્તુ સંકલના રસાળ અને કલામય છે. વિનોબાજીએ સાહિત્યકારોને સૂચન કર્યું હતું કે તમે વાર્તાઓ, નવલકથાઓ, કાવ્યો દ્વારા ‘ભૂદાન’ પ્રવૃત્તિનો જનતામાં પ્રચાર કરો. ‘ભૂદાન’ નાટક એ દિશાનું મહત્વનું પગલું હતું.

આપણી લોકકથાઓનાં આ પુસ્તકમાં  હિંદનાં જુદાં-જુદાં પ્રાંતોની ચોરકથાઓ તેમજ અક્કલ-હોશિયારીની અન્ય કથાઓ સંઘરવામાં આવી છે. ચોરી જેવાં હીન વ્યવસાયનો પ્રચાર કરવા આ વાર્તાઓ લખાઈ નથી. એનો ઉદ્દેશ તો લોકસાહિત્યની એક વિશિષ્ટતા-ચાતુરીની કળા બતાવવા પૂરતો જ છે. આ વાર્તાના - ચોરો ચોરી કરવા નીકળે છે ખરા, પણ એમાં તેઓ કેવી ચાતુરી વાપરે છે તેની રજૂઆત છે. આ ચાતુરી લોકો પર વપરાય છે, તે કરતાં વિશેષ તો ચોર બીજા ચોરની સામે વાપરતાં આવે છે.

એકની ચાતુરી બીજા તોડે છે, તો બીજાની ચાતુરી પહેલો કાપે છે અને ચાતુરીને પરાકાષ્ઠા તરફ પહોંચાડતાં જાય છે. ચાતુરીની વાતો લોકકથાશાસ્ત્રનો એક મહત્વનો વિભાગ ગણાય છે. તેની શાસ્ત્રીય છણાવટ પણ થઈ છે. ચાતુરીની વાતો લોકોને ગમે તે જ આ કથાઓ પાછળનો મૂળભૂત હેતુ છે.

જયમલ્લ પરમારનાં નામસ્મરણ સાથે જ લોકસંસ્કૃતિ અને લોકસાહિત્યનાં સંશોધક-સંવર્ધક તરીકેની તેમની છબિ, સૌકોઈનાં માનસપટ ઉપર ઉપસી આવે છે. કાવ્યસર્જન એ જયમલ્લભાઈનું પ્રમુખક્ષેત્ર નથી રહ્યું, તેમ છતાં તેમણે પ્રસંગોપાત કાવ્યસર્જન પ્રતિ કલમ અવશ્ય ચલાવી છે. તેમનામાં કાવ્ય તથા કલ્પનાનાં જે અંકુરો હતાં, તે લોકવાણીની સંવેદનારૂપે સમય-સમય પર યુગધર્મ તેમજ નિજાનંદ સ્વરૂપે વ્યક્ત થતાં રહ્યાં. આ બધી રચનાઓ ‘જંજીર’ કાવ્યસંગ્રહમાં ગ્રંથસ્થ થઈ છે. પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ કુલ 27 રચનાઓને ચાર વિભાગોમાં વહેંચી છે. પહેલા વિભાગમાં શિષ્ટ-કાવ્યો, બીજા વિભાગમાં બાળકાવ્યો, ત્રીજા વિભાગમાં કટાક્ષ-કાવ્યો અને ચોથો વિભાગ દુહાઓનો છે. કટાક્ષ-કાવ્યોનું મુખ્ય લક્ષ્ય રાજકીય વાતાવરણ રહ્યું છે. કાવ્યસંગ્રહમાં સમાવિષ્ટ સઘળી રચનાઓમાં  લોકબોલી તેમજ લોકકલ્પનોનો ઉપયોગ થયેલો છે. રચનાઓનાં કેટલાંક શીર્ષક જોઈએ તો – તરભેટે, શૃંગોની પછીત, શારદાનાં શણગાર, હજી જંજીર બાકી છે, મદરસ, નટખટ બાળક, મે આવે છે, જૂથનો જમાનો, ખુરશીનાં રોગી વગેરે છે.
‘મહાત્મા ગાંધીનો મકરબો’ કાવ્યમાં જયમલ્લભાઈ લખે છે –
ગાંધી બાપુ સાલ સો વાળા,
ભવ રે ભવનાં રહી ગ્યા ઓરતા,
લીલો મેલ્યો તેં મલક લે’રતો,
ઘેરી ઘટા તારી પાનખરે પીંખાઈ,
બાપુ તારા ધમળા ધોળાં.

 હિંદી પ્રજાને જ્યારથી પોતાની પરાધીનતાનું એકસામટું ભાન થયું ત્યારથી, ઈ. સ. 1857થી આઝાદીનાં લડવૈયાઓએ સમર્પણની ધારાઓ વહેતી મૂકી હતી. બંગભંગનાં સ્વદેશી વ્રતધારીઓએ, અગ્રગણ્ય ક્રાંતિવીરોએ અને સેંકડો શહીદોએ ભારતની આઝાદી માટે જાન કુરબાન કર્યા હતાં. આ નવલકથા ઈ. સ. 1942ની લોકક્રાંતિની અભૂતપૂર્વ પ્રાણસમર્પણની ગૌરવગાથા છે. સમયના દેખીતા ટૂંકા ગાળાની, છતાં અસીમ એવી દુર્દમ્ય ભાવનાની અને અતાગ એવાં ત્યાગની આ કથા છે. ‘અણખૂટ ધારા’ની કથા પ્રજાની પામરતાં કરતાં વિશેષ પરાક્રમની છે. અમર અને પ્રેરણાદાયી વારસાની છે. તેનું વસ્તુ એક પ્રાંત કે પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત ન હોતાં દેશસમસ્તનાં આંદોલનોનાં ફલસ્વરૂપ છે. આ પુસ્તક લખાયું ઈ. સ. 1942થી ઈ. સ. 1945નાં ભૂગર્ભવાસ દરમિયાન. એક રીતે આ નવલકથા છે, પણ તેમાં ઈ. સ. 1942ની ક્રાંતિનો સ્વાનુભવ આલેખાયો છે. જયમલ્લભાઈએ લખ્યું છે તેમ : ‘‘તે દિવસે નવલકથા લખતા ન હતા, પણ નવલકથા જીવતા હતા.’’

 લોકવાર્તાઓનાં આ સંગ્રહમાં કુલ 11 લોકવાર્તાઓ ગ્રંથસ્થ થઈ છે. ‘માનસિંહ ને અભેસિંહ’, ‘સલાટની કરામત’, ‘આગલા અવતારની કથા’, ‘દોલતપરી’, ‘ચશ્માપરી’, ‘હાલો પૂતળી મહેલે જાઈં’, ‘ઓરતની મરદાનગી’ ઇત્યાદિ લોકવાર્તાઓમાં વિવિધ કથાઘટકો આવરી લેવાયેલ છે. વાર્તા એવું અમોઘ સાધન છે કે એમાં આનંદ આપતાં-આપતાં જ શિક્ષણ અપાતું જાય. વાર્તા સમય ગાળવાનું અને આનંદ મેળવવાનું સવર્વ્યાપ્ત તથા સર્વભોગ્ય સાધન છે. લોકવાર્તાઓનાં ઉપરોક્ત ચાર સંગ્રહોની વાર્તાઓ વિવિધ રસભરી રંગપ્રચૂર છે.

જયમલ્લ પરમારના જીવન અને સાહિત્યનો આ પુસ્તિકામાં મિતાક્ષરી પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. અલગારી કિશોરાવસ્થા, દેશનાં સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ, રાણપુર ખાતે સાપ્તાહિક ‘ફૂલછાબ’માં ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં સાથીદાર, કર્મશીલ, સાહિત્યકાર, કલામીમાંસક એમ વિવિધ દ્દષ્ટિકોણથી જયમલ્લભાઈનાં જીવનની ઝલક આ પરિચય પુસ્તિકામાં વાંચવા મળે છે. જીવનનાં સીમિત કાળમાં એક વ્યક્તિ સમાજનાં તેમજ સાહિત્યનાં કેટલાં બધાં ક્ષેત્રોમાં કાર્યરત રહી શકે તે આ પુસ્તિકા વાંચવાથી સમજાય છે. તેઓ કહેતા : ‘લોકજીવન મેં પુસ્તકો દ્વારા નથી પિછાણ્યું. લોકસંસ્કૃતિનો અભ્યાસ મેં એના શાસ્ત્રગ્રંથો વડે નથી કર્યો.’
જયમલ્લભાઈએ ઈ. સ. 1967થી ઈ. સ. 1991નાં 24 વર્ષો ‘ઊર્મિનવરચના’ સામયિકનું તંત્રીપદ સંભાળી તેને લોકસાહિત્યનું વાહક બનાવ્યું હતું. ‘ઊર્મિનવરચના’માં તેમણે લખેલાં લેખો વિષયાનુસાર ગોઠવી તેને પુસ્તકોરૂપે સુલભ કરવામાં આવ્યાં છે.
આ રીતે અંદાજે આઠ હજાર પૃષ્ઠો જેટલી સામગ્રી પુસ્તકોરૂપે વાચકો તથા વિદ્વાનોને હાથવગી બની તે ગુજરાતી લોકસાહિત્ય ક્ષેત્રની વિરલ ઘટના છે.

લોકકથાઓ કોઈ પણ પ્રજાનો અમૂલ્ય વારસો છે. લોકકથાઓમાં માનવસમાજ તદ્દન સાહજિક રીતે પોતાની આશાઓ અને મનોરથો, ઇચ્છાઓ અને આકાંક્ષાઓ ઊતારતો આવ્યો છે. લોકકથાઓમાં માનવસમાજે પોતાનાં હૃદયનું પ્રતિબિંબ વિનાસંકોચે રજૂ કરી દીધું છે. લોકકથાઓએ માનવજીવનનાં ઘડતરમાં જબરો ફાળો આપ્યો છે. આ પુસ્તકમાં ‘બુંદેલખંડની વાતો’ અને ‘આદિવાસીઓની વાતો’ સંગ્રહિત છે. વાર્તાઓનાં શીર્ષક ‘ચાર શિખામણ’, ‘કાગઊડેતી’, ‘સંત અને વસંત’, ‘કાગરાણી’, ‘શિયાળની ચતુરાઈ’, ‘કુદરતની કરામત’ વગેરે. કિશોરો પાસે રજૂ કરી શકાય તેવી સાહસ, શૌર્ય, ઉદારતા, કારૂણ્ય, પ્રેમ, પરાક્રમ કે બુદ્ધિચાતુરી – એવાં કોઈક ને કોઈક તત્વોને ઉદબોધતી વાર્તાઓ આ પુસ્તકમાં સંઘરવામાં આવી છે.

લોકસાહિત્યના વ્યાપક પ્રચાર તથા પ્રસારનાં કામોમાં જેમનો સિંહફાળો રહ્યો છે તેવાં ભેખધારી વ્યક્તિઓનો વિચાર કરીએ તો દુલાભાઈ કાગ તથા જયમલ્લ પરમારનું સ્મરણ સહજ રીતે થાય છે. લોકસાહિત્યને, ચારણી સાહિત્યને જન જન સુધી પહોંચાડવાનું કામ જયમલ્લભાઈનાં લોકસાહિત્યનાં વ્યાપક ખેડાણ તથા દુલાભાઈ કાગની કંઠ અને કહેણીનાં સબળ માધ્યમથી થયું છે. જયમલ્લભાઈનો સાહિત્યકારો સાથેનો સંપર્ક તથા સંવાદ ખૂબ નોંધપાત્ર હતો. ‘ઊર્મિનવરચના’ સામયિક તે માટેનું એક સબળ તથા અસરકારક માધ્યમ હતું. જયમલ્લ પરમાર અને દુલાભાઈ કાગ સાહિત્યનાં અખંડ ઉપાસકો હોવા ઉપરાંત અંગત મિત્રો પણ હતાં. ઉષ્માપૂર્ણ લાગણીનાં સંબંધોથી જીવનભર બંધાયેલાં હતાં. તેમની વચ્ચે થયેલો પત્રવ્યવહાર લોકસંસ્કૃતિનાં ક્ષેત્રનું એક મહત્વનું પ્રકાશન છે. માયાળુ તથા મરમિલા આ હૈયાઓનો નિખાલસ પત્રવ્યવહાર એક ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિ ઉપરાંત સાંપ્રત સ્થિતિનો ચિતાર મેળવવા માટે ઉપયોગી દસ્તાવેજી સામગ્રી છે. વ્યાપક રીતે જોઈએ તો ઈ. સ. 1956થી ઈ. સ. 1976 સુધીનાં બે દાયકાનાં સમયપટની દુલાભાઈની આત્મકથાનાં ઓછા જાણીતા અથવા અજાણ્યા પૃષ્ઠો સમાન આ પત્રો છે. આ પુસ્તકમાં કુલ 197 પત્રો સંદર્ભો સહિત સંગ્રહિત કરવામાં આવ્યા છે.

ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં મૃત્યુ સમયે ઈ. સ. 1947માં જયમલ્લ પરમાર રાણપુરથી પ્રસિદ્ધ થતા સાપ્તાહિક ‘ફૂલછાબ’નું સંચાલન કરતાં હતાં. ઝવેરચંદ મેઘાણી પ્રત્યેના આદર અને ‘ફૂલછાબ’ની માગણીના જવાબમાં જે અંજલિ-પ્રવાહ વહ્યો તે પુસ્તકરૂપે સંગ્રહી લેવા ધાર્યું. ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં મૃત્યુ પછી ફક્ત ચાર માસના ગાળામાં આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયું હતું. ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં જીવનનાં વિવિધ અંશો અહીં સૌપ્રથમ જયમલ્લભાઈએ સંકલિત કરી ‘હું પહાડનું બાળક’ શીર્ષકરૂપે ગ્રંથસ્થ કર્યાં હતાં. બાદમાં આ શીર્ષક અતિ પ્રચલિત બન્યું, પણ તેનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ સ્મરણાંજલિનાં આ પુસ્તકમાં કરવામાં આવ્યો હતો. મેઘાણીભાઈનાં જીવન અને સાહિત્યને સમજવામાં આ પુસ્તક પાયારૂપ છે.

જયમલ્લભાઇએ અલગ-અલગ ક્ષેત્રની ૪૧ વ્યક્તિઓ અંગે ‘ઊર્મિનવરચના’  સામયિકોમાં લખેલા લેખો ‘મનમંદિરની છબીઓ’ પુસ્તકમાં સંગ્રહિત થયા છે. લેખોનું સ્વરૂપ અમુક અંશે સંસ્મરણાત્મક હોવાની સાથે તેમાં જે તે કાળનું પ્રતિબિંબ પણ ઝીલાયું છે. એ રીતે આ લેખોને ઈતિહાસમૂલક સામગ્રી પણ કહી શકાય. સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતના રાજકીય તેમજ સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસની કેટલીક ઓછી જાણીતી વિગતો આ લખાણોમાં વાંચવા મળશે. જયમલ્લભાઇના સંબંઘો કેટલા વ્યાપક હતા તેના આ લેખો પરિચાયક છે. આંદામાનની જેલમાં સજા કાપનાર ક્રાંતિકારી ભાઇ પરમાણંદ, સંતોમાં તુકડોજી મહારાજ, મુખ્યમંત્રીઓમાં બળવંતરાય મહેતા અને ઢેબરભાઇ, રાજપરિવારમાં જામસાહેબ, દિગ્વિજયસિંહજી, કૃષ્ણકુમારસિંહજી (ભાવનગર), ઉદયભાણસિંહજી (પોરબંદર) ઉપરાંત સંગીતશાસ્ત્રીઓમાં પંડિત આદિત્યરામજી, પંડિત નારાયણ મોરેશ્વર ખરે, ગોસ્વામી દ્વારકેશલાલજી,યહૂદી મેનુહિનનો પરિચય આ પુસ્તકમાં વાંચવા મળે છે.

પુસ્તકની સરળતા અને રસિકતા માટે તેને સોળ વિભાગોમાં વહેંચ્યું છે. પ્રત્યેક લેખમાં જયમલ્લભાઇનો જે-તે વ્યક્તિ સાથેના પરિચયની આગવી છાંટ અને છટા વાંચવા મળે છે. પુસ્તકનો પહેલો લેખ ‘રંગો રહી ગયા, રંગનારા વહી ગયા’ કચ્છના સંત મેકણ દાદાની સાખીઓનો રસાસ્વાદ છે. છેલ્લો લેખ ‘જીવન અને મૃત્યુ’માં સર્જન-વિસર્જનનું તત્વજ્ઞાન જયમલ્લભાઇએ આલેખ્યું છે. તેમનું મુખ્ય કાર્યક્ષેત્ર લોકસંસ્કૃતિ રહ્યું છે. અલબત્ત, સાહિત્યના પ્રત્યેક ક્ષેત્રે તેમની કલમ એકઘારી ચાલી છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક તેનું ઉદાહરણ છે.

અસાઇત ઠાકરથી આરંભાયેલું ગુજરાતનું પારંપરિક નાટ્યસ્વરૂપ ભવાઇ લુપ્ત થવાને આરે છે. ચૌદમી સદીથી ઓગણીસમી સદી સુઘી ભવાઇ નાટ્યસ્વરૂપની જાહોજલાલી હતી. ભવાઇ મનોરંજન સાથે લોકશિક્ષણ આપતું નાટ્યસ્વરૂપ હતું. જયમલ્લભાઇની લોકસાહિત્ય-વિષયક વિભાવનાનું એક ઘ્યાનપાત્ર લક્ષણ છે – સ્વાનુભવ આઘારિત વિવેચન. લોકો અને ગ્રામજીવનનો એમનો સીઘો, નિકટનો, લાંબો અનુભવ જયમલ્લભાઇને લોકસાહિત્ય સમજવામાં અને સમજાવવામાં સહાયભૂત થાય છે. લોકનાટ્યો ઉપર જયમલ્લભાઇએ લખેલા લેખો આ પુસ્તકના દસ પ્રકરણોમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે. નાટ્યના સદ્ અને અસદ્ બંને અંશો તેમણે તારવી બતાવ્યા છે. ભવાઇના ઉદભવ પહેલાં લોકનાટ્યો કેવા પ્રકારે અસ્તિત્વ ઘરાવતા હતા તેનું ક્રમબદ્ઘ આલેખન આપ્યું છે. ભવાઇ કલાકાર સંધના જયમલ્લભાઇ પ્રમુખ હતા, એટલે કલાકારોના જીવનને નિકટથી જોવા-જાણવાનો અવસર તેમને મળ્યો હતો. તેના ઉપરથી ‘ભવાઇ કલાકારોની જીવનપ્રણાલી’ લેખ લખાયો છે. ભવાઇના બાર વેશો પણ અહીં તેની શ્રદ્ઘેય વાચના સાથે સમાવ્યા છે, જે પુસ્તકની ઉપયોગિતામાં વૃદ્ઘિ કરે છે. ભારતના વિવિઘ પ્રાંતોના લોકનાટ્યોનો તુલનાત્મક અભ્યાસ જયમલ્લભાઇએ કરેલો, જે પણ પુસ્તકમાં આવરી લેવાયેલ છે. તેમણે ભવાઇ સાથેનો પોતાનો સંબંઘ પહેલા પ્રકરણ ‘ભવાઇનો મારો અભ્યાસ’માં જોડી આપેલ છે. ભવાઇના મૂળ વેશોના ફોટોગ્રાફ્સ પુસ્તકનું મહત્વનું અંગ છે. ગુજરાતના લોકનાટ્ય ભવાઇનું એક સુધટ્ટ ચિત્ર પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં વાંચવા મળે છે. ગુજરાતી ભાષામાં લોકનાટ્યો ઉપર ઓછું લખાયું છે. ‘આપણું લોકનાટ્ય ભવાઇ’ આ વિષયમાં અગત્યનું પુસ્તક છે. ગુજરાતના રાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત નાટ્યકાર માર્કંડભાઇ ભટ્ટે પ્રસ્તુત પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખી છે. 

ખાખરેચી સત્યાગ્રહ .                                                                                                                                                                                                                             .

.                      

.

‘સૌરાષ્ટ્ર’, ‘ફૂલછાબ’ સાપ્તાહિક અને ૧૯૫૦માં ‘ફૂલછાબ’ સાપ્તાહિકમાંથી દૈનિક બની રાજકોટ આવ્યું તેના આરંભના પાંચ વર્ષો મળી ૧૯૨૧ થી ૧૯૫૫ સુધીના ૩૫ વર્ષોનો સિલસિલાબંધ ઈતિહાસ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં વાંચવા મળે છે. જયમલ્લભાઈ સાપ્તાહિક ‘ફૂલછાબ’ અને દૈનિક ‘ફૂલછાબ’ના પહેલા તંત્રી તરીકે ‘ફૂલછાબ’ સંસ્થા સાથે નિકટથી સંકળાયેલા રહ્યા, એટલે ઉપરોકત પુસ્તક દસ્તાવેજીકરણની દિશામાં મહત્વનું કદમ છે. ૮૪ પ્રકરણો, પાંચ પરિશિષ્ટો અને ૩૨ પાનાં ફોટો આલ્બમના ધરાવતા આ પુસ્તકમાં ઈતિહાસની કેટલીક અજાણી અને ઓછી જાણીતી હકીકતો પ્રસિધ્ધ થઇ છે. એક રીતે જોઈએ તો ‘ફૂલછાબ: કુળ અને મૂળ’ પુસ્તક સંસ્મરણોનું છે. સંસ્મરણો પણ આખરે તો ઈતિહાસ છે. સૌરાષ્ટ્રનો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ, ‘સૌરાષ્ટ્ર’ પત્રની સ્થાપના અમૃતલાલ શેઠે કેવા સંજોગોમાં કરી, ઝવેરચંદ મેઘાણીનું તેમાં આગમન, ‘ફૂલછાબ’ સાપ્તાહિકના તંત્રી તરીકેનું તેમનું યોગદાન, ‘ફૂલછાબ’માં ગાંધીજી, દેશની આઝાદી બાદ ૧૯૫૦માં ‘ફૂલછાબ’ સાપ્તાહિકનું દૈનિકમાં રૂપાંતર અને તેનું રાણપુરથી રાજકોટમાં સ્થળાંતર, આરંભના સંઘર્ષભર્યા પાંચ વર્ષો ઈત્યાદિ વૈવિધ્યસભર ઈતિહાસ પ્રસ્તુત પુસ્તકના ૫૭૦ પૃષ્ઠોમાં વાંચવા મળે છે. ગુજરાતી અખબારનો ઈતિહાસ લખાયો હોય તેવા કિસ્સા જૂજ છે. તેમાં ‘ફૂલછાબ:કુળ અને મૂળ’ ખૂબ મહત્વનું પ્રકાશન છે. સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશનો કેટલોક ઈતિહાસ પણ તેમાં આવરી લેવાયો છે. એ રીતે જોઈએ તો આ માત્ર પત્રનો ઈતિહાસ નથી, પણ એક પ્રકારે દેશનો, સમાજનો પણ ઈતિહાસ છે. ઐતિહાસિક અને દસ્તાવેજીકરણની દ્રષ્ટિએ પ્રસ્તુત પુસ્તક મૂલ્યવાન છે.

લોકસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, ચારણીસાહિત્ય અને વ્યક્તિવિશેષો અંગેના ૩૪ લેખો આ પુસ્તકમાં સંગ્રહિત થયા છે. સાહિત્યને કોઈ કૃતિ તરીકે નહીં, પણ જીવન-ઉત્કર્ષના એક પ્રબળ માધ્યમ તરીકે લેખકે જોયું છે. કોરોનાની મહામારીએ માનવીને પ્રકૃતિ પ્રત્યે સજાગ કર્યો છે. પુસ્તકના લેખ ‘લોકજીવનમાં વ્રતો અને માન્યતાઓ’, ‘લોકજીવનમાં વ્રુક્ષપૂજાની પરંપરા’ અને ‘લોકજીવનમાં પર્યાવરણ જાળવણીનું કથન’ આ સંદર્ભમાં મહત્વના છે. મંજીરાવાદનને એક લોકકલા તરીકે તપાસવાના પ્રયાસો જૂજ થયા છે. પ્રસ્તુત કલા ઉપરનો લેખ વાચકોને ગમશે. લોકસંસ્કૃતિને ગુજરાતમાં પ્રકાશમય કરનાર છ વ્યક્તિઓ- દુલાભાઈ કાગ, મનુભાઈ જોઘાણી, કાનજીભાઈ બારોટ, પુષ્કર ચંદરવાકર, હેમુ ગઢવી અને જોરાવર સિંહ જાદવ અંગેના લેખો આ પુસ્તકનું મહત્વનું પાસું છે. આ તમામ વ્યક્તિઓ સાથેનો લેખકનો પારિવારિક પરિચય લખાણોમાં વાંચવા મળે છે. દુલાભાઈ કાગ વિષે ૧૪ અને કાનજીભાઈ બારોટ અંગે સાત પાનામાં લખાયેલું લખાણ રસપ્રદ હોવા ઉપરાંત ઓછી જાણીતી માહિતી અહીં વાંચવા મળે છે. દેવકો પાંચાળ, સૌરાષ્ટ્રની લોકકથાઓ, લોકસાહિત્યમાં સાવજ, લોકસંસ્કૃતિમાં કાઠિયાવાડી અશ્વો, લોકસાહિત્યમાં કાગડો, જેવા લેખો જે તે વિષયને ઉજાગર કરે છે. ગુજરાતમાં લોકસાહિત્યની પરંપરા, સૌરાષ્ટ્રનાં ધર્મસ્થાનકો અને તેમની લોકસેવા, વૈશ્વિકરણ અને સંત- સાહિત્યની પ્રસ્તુતતા લેખો આ વિષયોનું વ્યાપક વિહંગ દર્શન કરાવે છે. લોકસાહિત્ય વિદ્યાલય-જૂનાગઢ અને ગુજરાતી લોકસાહિત્યનું સુવર્ણપૃષ્ઠ ‘ઊર્મિનવરચના’ માસિક ઐતિહાસિક તથ્યોને વાચકો સમક્ષ રજૂ કરે છે. લેખકનું અધ્યયન પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં જોવા મળે છે.

લેખકના સાહિત્ય, વ્યક્તિઓ, પુસ્તકો અને સ્થળો વિશે લખાયેલા કુલ ૨૯ લેખો ‘સાહિત્યની સુગંધ’માં ગ્રંથસ્થ થયા છે. ગાંધીજી અને પત્રકારત્વ, પત્રકારત્વમાં લેખન, રિપોર્ટિંગ અને એડિટિંગ, આઝાદી પહેલાં સૌરાષ્ટ્રથી થયો હતો ખાદીયુગનો શંખનાદ, શ્રી અને સરસ્વતીનો સુમેળ- રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, મેઘાણીભાઈના યુધ્ધગીતો, કર્મશીલ જયમલ્લ પરમાર ઈત્યાદિ લેખો જે તે વિષયની રસપ્રદ છણાવટ કરે છે. પાશુપત સંપ્રદાય અને સોમનાથ, સંત સંસ્કૃતિ અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રાણનાથ સ્વામીનું પ્રદાન, મોતીવટનું પાણી હળવદ અને રૂપાયતન-એક કલાધામ લેખોમાં તથ્યો આધારિત પારાવાર માહિતી આવરી લેવાયેલ છે. સનત મહેતા, મધુસૂદન ઢાંકી, અરવિંદભાઈ મણીઆર અને હરગોવિંદભાઈ પટેલ વિશેના લેખો સંતર્પક છે. કોઈ પુસ્તકમાંથી અથવા ગૂગલ ઉપરથી વિગતો મેળવીને લેખો લખાયા નથી તે આ પુસ્તકનું સૌથી મહત્વનું પાસું છે. તમામ લેખોને ‘પર્સનલ ટચ’ અને ‘લોકલ ટચ’ આપીને વિષયને ઉઠાવદાર કરવાની લેખકે ઉઠાવેલી જહેમત પુસ્તકના લખાણોમાં વાંચવા મળે છે.

વિશ્વના એક અગ્રીમ વિચારક આચાર્ય રજનીશજીના ૧૯૬૬ થી ૧૯૭૨ સુધીના કાર્યકાળ, તેમનો સૌરાષ્ટ્ર સાથેનો સંબંધ, ગાંધીજી અંગે તેમણે સૌપ્રથમ વ્યકત કરેલા વિચારો તેમજ આચાર્યશ્રીએ ૧૯૬૭ થી ૧૯૭૦ દરમ્યાન રાજકોટમાં આપેલા વક્તવ્યો આ પુસ્તકમાં સંગ્રહિત છે. લેખકે તેની કિશોરાવસ્થામાં રજનીશજીની સન્મુખ બેસીને આ વક્તવ્યો માણ્યા છે. રાજકોટમાં આચાર્યશ્રીના યજમાન બનવાનું સદ્દભાગ્ય લેખકના પરિવારને મળ્યું હતું. ‘ઊર્મિનવરચના’ સામયિકમાં આચાર્યશ્રીના અર્ધી સદીપૂર્વેના લખાણો મુદ્દિત થયા હતા, જે આ પુસ્તકમાં સૌપ્રથમ ગ્રંથસ્થ બન્યા છે. આચાર્યશ્રીનું ભગવાન અને ઓશોમાં પરિવર્તન થયું નહતું તે સમયની માહિતી, જીવનજાગૃતિ કેન્દ્ર અને તેમના સૌરાષ્ટ્રના પ્રવાસો વિશેની અધિકૃત માહિતી આ પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ થઈ છે. આચાર્યશ્રીના આરંભના વર્ષોનો આ ઈતિહાસ છે અને તે રીતે ‘સૌરાષ્ટ્રમાં આચાર્ય રજનીશજી’ પુસ્તક ઘણી રીતે મહત્વ ધરાવે છે.

આજનો સમય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનો છે. બાળકો પોતાનો ઘણો સમય ટી.વી., મોબાઈલ અને કોમ્પ્યૂટર પાછળ વ્યતિત કરે છે. તેમના સમયને સારી પ્રવૃત્તિમાં વાળવાના હેતુસર બાળવાર્તાઓના આ પુસ્તકનું લેખન થયું છે. બાળકો અને વાર્તા એકબીજાના અભિન્ન અંગ છે. આજે તો સમાજરચના ઘણી બદલાઈ ગઈ છે. માતા-પિતા કે દાદા-દાદી બાળકોને વાર્તા સંભળાવે એ દ્રશ્ય હવે જોવા મળતું નથી. અહીં સામેલ ૪૭ સચિત્ર બાળવાર્તાઓ પાંચથી બાર વર્ષના બાળકો માટે છે, જેથી
બાળકો પોતે વાંચીને આનંદ લઇ શકે. બાળકોની એક આખી મનોસૃષ્ટિ વાર્તાઓ દ્વારા રચાતી હોય છે. આ વાર્તાઓમાં પશુ, પક્ષી, પ્રકૃતિ, કુટુંબ, મિત્રો બધાનો સમાવેશ છે. આ બધા તો બાળકોને ઘડનારા મૂળભૂત તત્વો છે.